خلاصه کتاب وحی و نبوت: مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی ( نویسنده مرتضی مطهری )

کتاب وحی و نبوت: مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی اثر شهید مرتضی مطهری، جلد سوم از مجموعه مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی است که به تبیین مفهوم وحی، چرایی نبوت، ویژگی های پیامبران، و جایگاه قرآن کریم به عنوان معجزه ختمیه در منظومه فکری اسلام می پردازد. این اثر، نیاز ذاتی انسان به هدایت الهی و نقش حیاتی انبیا را در مسیر کمال تبیین می کند.

این کتاب، با تکیه بر مبانی عقلی و قرآنی، تلاش دارد تا ابعاد مختلف نبوت را از هدایت عامه الهی در سراسر هستی تا ویژگی های ممتاز پیامبران و رسالت تاریخی آنها مورد بررسی قرار دهد. شهید مطهری در این مجلد، به یکی از بنیادی ترین ارکان اعتقادی اسلام، یعنی اصل نبوت، از منظری جامع و روشمند می نگرد و به سوالات اساسی درباره ماهیت، ضرورت و تداوم آن پاسخ می دهد. هدف از این مقاله، ارائه خلاصه ای جامع و تحلیلی از این کتاب ارزشمند است تا مخاطبان، اعم از دانشجویان، پژوهشگران و علاقه مندان، درکی ساختارمند و عمیق از محتوای آن بیابند.

۱. درباره نویسنده: شهید مرتضی مطهری

شهید آیت الله مرتضی مطهری (۱۲۹۸-۱۳۵۸ شمسی)، یکی از برجسته ترین متفکران، فیلسوفان و مفسران اسلام در دوران معاصر ایران محسوب می شود. ایشان با تربیت در حوزه های علمیه قم و نجف و بهره مندی از محضر اساتیدی چون امام خمینی (ره) و علامه طباطبایی (ره)، به عمق و گستره بی نظیری در علوم اسلامی دست یافتند. مطهری نه تنها یک فقیه و حکیم بود، بلکه متفکری بود که با چالش های فکری دوران خود مواجه شد و تلاش کرد تا پاسخ های منطقی و مستحکمی از منظر اسلام به مسائل جدید ارائه دهد.

آثار قلمی و سخنرانی های ایشان، نقشی محوری در بیداری اسلامی و تربیت نسل های فکری در ایران داشت. شهید مطهری با تسلط بر فلسفه، کلام، تفسیر، فقه و اصول، توانست نظام فکری اسلام را به زبانی روشن و متناسب با نیازهای زمان، به اقشار مختلف جامعه معرفی کند. از جمله مهم ترین ویژگی های تفکر ایشان، تلاش برای تطبیق مبانی اسلام با عقلانیت، پرهیز از خرافات و سطحی نگری، و دفاع از اصالت مکتب اهل بیت (ع) بود. کتاب هایی چون «عدل الهی»، «انسان و سرنوشت»، «مجموعه آثار»، و «مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی» گواهی بر عمق و گستره فکری این شخصیت بزرگ است.

۲. جایگاه کتاب وحی و نبوت در مجموعه مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی

کتاب وحی و نبوت، به عنوان جلد سوم از مجموعه شش جلدی مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، یکی از مهم ترین آثار شهید مرتضی مطهری است. این مجموعه، آخرین اثر قلمی استاد مطهری محسوب می شود و به منظور ارائه یک دوره کامل و منسجم از اصول عقاید اسلامی، با رویکردی فلسفی و کلامی، نگاشته شده است. هر یک از مجلدات این مجموعه، به یکی از ابعاد بنیادی جهان بینی اسلامی می پردازد و در کنار یکدیگر، یک منظومه فکری هماهنگ و منطقی را شکل می دهند.

مجلدات این مجموعه عبارتند از: انسان و ایمان (جلد اول)، جهان بینی توحیدی (جلد دوم)، وحی و نبوت (جلد سوم)، انسان در قرآن (جلد چهارم)، جامعه و تاریخ (جلد پنجم)، و زندگی جاوید یا حیات اخروی (جلد ششم). در ابتدا قرار بود که جلد هفتمی نیز تحت عنوان امامت و رهبری توسط استاد شهید نگاشته شود، اما به دلیل شهادت ایشان، این بخش پس از وفات ایشان و با استفاده از مباحث مرتبط از آثار دیگر استاد به صورت مستقل منتشر شد.

جایگاه وحی و نبوت در این مجموعه، پس از مباحث انسان و ایمان و جهان بینی توحیدی، بسیار منطقی و استراتژیک است. استاد مطهری پس از تبیین حقیقت انسان، نیاز او به ایمان و سپس ارائه یک جهان بینی یکتاپرستانه و منطقی که بر اساس آن خداوند را واجب الوجود و فیاض علی الاطلاق می داند، وارد بحث نبوت می شود. این ترتیب بیانگر این است که اعتقاد به وحی و نبوت، نه یک باور مجرد، بلکه نتیجه و لازمه یک بینش عمیق تر درباره جهان و انسان، و به تبع آن جهان بینی توحیدی اسلامی است. از این رو، مبحث نبوت به عنوان حلقه واسط میان خالقیت الهی و هدایت انسان به سوی کمال، در این جایگاه از منظومه فکری مطهری قرار گرفته است.

نثر روان و شیوا، همراه با استحکام و اتقان مطالب، از ویژگی های برجسته این مجموعه است که آن را برای طیف وسیعی از مخاطبان، از دانشجویان و طلاب علوم دینی گرفته تا عموم علاقه مندان به اندیشه های اسلامی، قابل استفاده و جذاب ساخته است.

۳. خلاصه کلی کتاب وحی و نبوت: یک نگاه جامع

کتاب خلاصه کتاب وحی و نبوت مطهری به طور محوری بر تبیین مفهوم وحی و ضرورت نبوت در چارچوب جهان بینی اسلامی استوار است. استاد مطهری استدلال می کند که اصل نبوت، نتیجه منطقی و قهری هدایت عامه الهی است که در سراسر هستی، از جمادات و نباتات و حیوانات گرفته تا انسان، جاری و ساری است. این هدایت، نوعی کشش درونی و راهنمایی مرموز از جانب خداوند است که موجودات را به سوی کمال مقصودشان سوق می دهد.

مطهری در این اثر، ابتدا به تشریح مفهوم گسترده وحی در قرآن می پردازد که نه تنها شامل پیامبران، بلکه شامل موجودات دیگر نیز می شود و سپس عالی ترین درجه وحی را به پیامبران اختصاص می دهد. این نیاز به وحی، از یک سو ناشی از نیاز بشر به راهنمایی ماورای حس و ماده است تا او را به سوی سرنوشت اخروی رهنمون شود، و از سوی دیگر، ضرورت وجود یک مکتب جامع و قانون الهی برای زندگی اجتماعی انسان را برجسته می سازد.

این کتاب به مهمترین پرسش هایی پاسخ می دهد؛ از جمله اینکه چرا بشر به وحی نیاز دارد، پیامبران چه ویژگی های اختصاصی دارند (مانند اعجاز و عصمت)، نقش تاریخی آن ها در جامعه چیست، هدف اصلی بعثت ها چه بوده و چرا نبوت با پیامبر اسلام (ص) به پایان رسیده است. استاد مطهری با تحلیل ابعاد مختلف اعجاز قرآن، این کتاب الهی را به عنوان معجزه جاویدان نبوت خاتم معرفی می کند که همواره برای اثبات حقانیت اسلام، حاضر و ناظر است. در نهایت، با معرفی مشخصات اسلام و ترسیم چهره ای جامع از سیره پیامبر اکرم (ص)، الگوی عملی نبوت را برای انسان ها روشن می سازد.

۴. خلاصه فصل به فصل کتاب: واکاوی جزئیات

۴.۱. فصل اول: هدایت عامه

در آغازین فصل کتاب وحی و نبوت: مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، استاد مطهری بحث بنیادین هدایت عامه را مطرح می کند. این مفهوم، سنگ بنای درک ضرورت وحی و نبوت است. از دیدگاه مطهری، هدایت الهی تنها به انسان محدود نمی شود، بلکه پدیده ای فراگیر است که در تمام سطوح هستی جریان دارد؛ از نظم و حرکت سیارات و کهکشان ها گرفته تا رشد نباتات، غرایز حیوانات و ساختار پیچیده سلول ها.

ایشان با استناد به آیات قرآن کریم، توضیح می دهد که واژه وحی در ادبیات قرآنی، تنها مختص ارتباط خداوند با پیامبران نیست، بلکه در مورد موجودات دیگر نیز به کار رفته است. به عنوان مثال، وحی به زنبور عسل برای ساخت کندو یا وحی به زمین برای انجام وظایفش. این تعبیر، نشان دهنده یک سیستم هدایت گرانه هوشمند است که بر اساس آن، هر موجودی با یک نیروی درونی و مرموز به سمت کمال و هدف غایی خود سوق داده می شود. این نیروی درونی، همان هدایت الهی است که لازمه جهان بینی توحیدی اسلام و بیانگر فیاضیت مطلق خداوند است.

مطهری تاکید می کند که هیچ موجودی در این جهان ثابت و بی هدف نیست؛ بلکه همواره در حرکتی تکاملی به سوی مقصود خویش روان است. اصل هدایت عامه، این حرکت هدفمند را توجیه می کند و زمینه را برای درک نیاز انسان به نوع عالی تری از هدایت، یعنی وحی نبوی، فراهم می آورد. این فصل، پلی منطقی بین جهان بینی توحیدی (جلد دوم) و بحث نبوت (جلد سوم) ایجاد می کند و نشان می دهد که نبوت نه یک پدیده استثنایی، بلکه بخش ضروری و اوج هدایت گری الهی در عالم هستی است که برای کامل کردن مسیر تکاملی انسان طراحی شده است.

۴.۲. فصل دوم: اختصاصات پیامبران

این فصل به بررسی ویژگی های منحصربه فرد پیامبران می پردازد که آنها را از سایر انسان ها و حتی نوابغ متمایز می کند و لازمه ایفای نقش الهی شان در هدایت بشر است.

اعجاز

اعجاز، به معنای کاری خارق العاده است که از قدرت بشر خارج باشد و تنها با امداد الهی صورت گیرد. مطهری اعجاز را نه تنها وسیله ای برای اثبات مدعای نبوت، بلکه راهی برای تحدی یا به مبارزه طلبیدن مخالفان می داند. ایشان به دقت، اعجاز را از سحر و جادو که بر پایه فریب و مهارت های بشری است، و همچنین از کرامات اولیا که نشان از قرب الهی است اما ادعای نبوت به همراه ندارد، متمایز می کند. کارکرد اعجاز، علاوه بر اثبات رسالت، تقویت ایمان و ایجاد یقین در دل مخاطبان است. اعجاز نشانه ای از اتصال به قدرت لایزال الهی است که فراتر از قوانین طبیعی شناخته شده توسط بشر عمل می کند.

عصمت

عصمت، یکی از مهمترین ویژگی های پیامبران است که به معنای مصونیت از خطا و گناه در تمامی ابعاد رسالت و زندگی است. شهید مطهری ابعاد عصمت را در دریافت وحی (که وحی را بدون کم و کاست دریافت می کنند)، ابلاغ وحی (که آن را بدون تحریف به مردم می رسانند)، عمل به دستورات الهی (که از گناه و اشتباه در زندگی عملی معصوم هستند)، و تشخیص موضوعات و احکام (که در فهم مسائل دینی و اجرای آن دچار خطا نمی شوند) تبیین می کند. دلیل ضرورت عصمت این است که اگر پیامبر معصوم نباشد، اعتماد مردم به وحی و رسالت او مخدوش شده و هدف از بعثت که هدایت بشر است، محقق نخواهد شد. عصمت ضامن اعتبار و مرجعیت کلام و عمل پیامبر است.

رهبری

پیامبران صرفاً ابلاغ کننده پیام الهی نیستند؛ بلکه رهبران فکری، اجتماعی و حتی سیاسی جامعه نیز هستند. آنها با تعالیم خود، مبانی فکری جامعه را دگرگون ساخته، با تشکیل حکومت یا مدیریت جوامع، ساختارهای اجتماعی را اصلاح می کنند و مسیر سعادت بشر را در هر دو بعد فردی و جمعی هموار می سازند. رهبری پیامبران، جامع و شامل ابعاد مختلف حیات انسانی است.

خلوص نیت، سازندگی، درگیری و مبارزه

پیامبران دارای خلوص نیت مطلق هستند و هرگز برای منافع شخصی یا دنیوی رسالت خود را آغاز نکرده اند. هدف آنها تنها رضایت الهی و هدایت بشریت است. آنها موجوداتی سازنده هستند که نه تنها به لحاظ معنوی، بلکه به لحاظ اجتماعی و تمدنی نیز تأثیرات عظیمی بر جای گذاشته اند. رسالت پیامبران همواره با درگیری و مبارزه با جهل، ظلم، فساد و شرک همراه بوده است. آنها در این مسیر، همواره با مقاومت ها و چالش های زیادی مواجه بوده اند اما با اراده و استقامت، به مبارزه خود ادامه داده اند.

تفاوت پیامبران با نوابغ

استاد مطهری تأکید می کند که پیامبران با نوابغ و شخصیت های بزرگ تاریخ که دارای هوش و استعداد فوق العاده ای هستند، تفاوت ماهوی دارند. نبوغ، یک پدیده کاملاً بشری و مادی است، در حالی که نبوت جنبه ماورایی و الهی دارد. پیامبران، علاوه بر ویژگی های برجسته انسانی، از موهبت ارتباط با عالم غیب و دریافت وحی الهی برخوردارند که فراتر از توانایی های بشری و اکتسابی است. این ارتباط، منبع علم و قدرت ویژه ای است که در هیچ نابغه ای یافت نمی شود.

۴.۳. فصل سوم: نقش تاریخی پیامبران

این فصل به نقش های حیاتی و ماندگار پیامبران در طول تاریخ بشر می پردازد که فراتر از ابلاغ صِرف پیام الهی است و شامل ابعاد اجتماعی، اخلاقی و تمدنی می شود.

تعلیم و تربیت

یکی از اصلی ترین نقش های تاریخی پیامبران، تعلیم و تربیت انسان ها بوده است. آنها به بشر جاهل، علم و حکمت آموختند، عقاید صحیح را جایگزین خرافات کردند و با تربیت نفوس، اخلاق فردی و اجتماعی را ارتقا بخشیدند. تعالیم پیامبران، بنیان گذار مکاتب فکری و اخلاقی بود که تمدن های بشری را متحول ساخت و به انسان ها بینشی عمیق تر درباره خود، جهان و خالق ارائه داد. آنها هم معلم بودند و هم مربی، و سعی در پرورش انسان هایی متعالی و متعهد داشتند.

استوار ساختن میثاق ها و پیمان ها

پیامبران در طول تاریخ، برای استقرار عدالت و نظم اجتماعی، همواره بر اهمیت وفای به عهد و پیمان تأکید کرده اند. آنها با ایجاد میثاق ها و پیمان های الهی، ارزش های اخلاقی و اجتماعی را در جوامع تثبیت کردند. این میثاق ها، نه تنها شامل پیمان انسان با خدا می شد، بلکه شامل پیمان های اجتماعی میان افراد و گروه ها نیز بود. پیامبران با آموزش این اصول، به ایجاد بسترهای امن و عادلانه برای زندگی جمعی کمک شایانی کردند.

آزادی از اسارت های اجتماعی

پیامبران رسالت مهمی در مبارزه با انواع اسارت ها و بردگی های اجتماعی، فکری و روحی داشتند. آنها مردم را از قید خرافات، جهل، بت پرستی و استعمار فکری رها ساختند. مبارزه با ظلم طبقاتی، تبعیض نژادی، برده داری و هر نوع ستمی که کرامت انسانی را خدشه دار می کرد، از اهداف اصلی بعثت آنها بود. این آزادی، نه فقط آزادی جسمی، بلکه آزادی فکری و روحی را نیز شامل می شد تا انسان بتواند با بینشی مستقل و الهی، مسیر کمال خود را طی کند.

۴.۴. فصل چهارم: هدف نبوت ها و بعثت ها

این فصل به تبیین هدف غایی از سلسله نبوت ها و بعثت های الهی می پردازد و تاکید می کند که این پدیده، نه یک اتفاق تصادفی، بلکه پاسخ به نیازی عمیق و ذاتی در وجود انسان است.

مطهری استدلال می کند که بشر، به دلیل محدودیت های حس و عقل، به تنهایی قادر به درک تمام حقایق هستی و ترسیم کامل مسیر سعادت خود نیست. نیاز انسان به هدایتی فراتر از تجربه و استدلال بشری، که او را به سوی مقصودی ماورای افق مادیات و محسوسات رهنمون شود، ضرورت نبوت را ایجاب می کند. این هدایت الهی، نقشه راهی جامع برای زندگی است که سعادت دنیوی و اخروی او را تضمین می کند.

همچنین، انسان موجودی اجتماعی است و زندگی اجتماعی بدون قانون و ایدئولوژی جامع و کامل، دچار هرج و مرج خواهد شد. قوانین بشری، هرچند پیشرفته باشند، همواره با ضعف ها و نقصان هایی روبرو هستند و نمی توانند تمام ابعاد وجودی انسان و پیچیدگی های جامعه را پوشش دهند. از این رو، نیاز به یک قانون الهی که از ضمانت اجرایی معنوی و پشتوانه علم بی کران الهی برخوردار باشد، یکی دیگر از اهداف نبوت ها و بعثت ها است. پیامبران، با ارائه این قوانین و مکاتب الهی، بشر را در مسیر کمال و تشکیل جامعه ای عادلانه و اخلاقی یاری می رسانند. هدف نهایی، هدایت انسان به سوی خدا و رساندن او به کمالی است که برای آن آفریده شده است.

۴.۵. فصل پنجم: دین یا ادیان و ختم نبوت

در این فصل، استاد مطهری ابتدا به بحث وحدت حقیقت دین در طول تاریخ می پردازد. ایشان تأکید می کند که علی رغم تعدد پیامبران و شرایع، حقیقت دین همواره یکی بوده است؛ یعنی دعوت به توحید و معاد و اخلاق الهی. اختلافات ظاهری در احکام و شریعت ها، به دلیل تفاوت در شرایط زمانی، مکانی و سطح رشد فکری جوامع بوده است.

سپس، مطهری به دلایل منطقی تجدید نبوت ها در ادوار پیشین می پردازد. این دلایل شامل سه مورد اصلی است:

1. عدم بلوغ فکری بشر: در دوران های گذشته، انسان به بلوغ فکری لازم نرسیده بود که بتواند یک شریعت جامع و کامل را برای همیشه حفظ کند و از تحریف آن جلوگیری نماید.
2. تحریف کتب و شرایع: کتب آسمانی پیشین بارها مورد تحریف قرار گرفته و یا به طور کلی از بین رفته اند. بنابراین، برای تصحیح و بازگرداندن مسیر حق، تجدید نبوت ها ضروری بود.
3. عدم جامعیت شرایع: شرایع گذشته، غالباً متناسب با شرایط خاص زمانه خود و جوامع محدودی بوده اند و جامعیت لازم برای هدایت تمام بشریت در طول اعصار را نداشته اند.

در ادامه، بحث ختم نبوت با پیامبر اسلام (ص) مطرح می شود. مطهری با استدلال های عقلی و نقلی، نشان می دهد که چرا شریعت اسلام، آخرین و کامل ترین شریعت است و پس از آن نیازی به پیامبر جدید نیست. دلایل ختم نبوت عبارتند از:

• بلوغ فکری بشر: بشر به مرحله ای از رشد رسیده که قادر به حفظ کتاب آسمانی و درک قوانین کلی آن است.
• جامعیت و جاودانگی شریعت اسلام: قوانین اسلام، کلی و جامع بوده و قابلیت انطباق با نیازهای متغیر زمان را از طریق اجتهاد دارد.
• حفاظت قرآن از تحریف: خداوند متعال، خود ضامن حفظ قرآن از هرگونه تحریف شده است.
• وجود ائمه معصومین و علما: پس از پیامبر، امامان معصوم (ع) و در عصر غیبت، علمای ربانی به عنوان مفسران و حافظان شریعت، وظیفه هدایت و تبیین احکام را بر عهده دارند.

ختم نبوت به معنای پایان یافتن هدایت الهی نیست، بلکه به معنای کامل شدن و جاودانه شدن مکتب هدایت است.

۴.۶. فصل ششم: معجزه ختمیه (قرآن)

در این فصل، شهید مطهری به چرایی لزوم یک معجزه جاویدان برای نبوت خاتم می پردازد. ایشان استدلال می کند که معجزات پیامبران پیشین (مانند عصای موسی یا شفای عیسی) از نوع حسی و مقطعی بوده اند؛ یعنی تنها برای افراد حاضر در آن زمان قابل مشاهده و تصدیق بودند و پس از پایان عمر پیامبر و نسل های بعدی، فقط به صورت نقل قول باقی می ماندند. اما برای نبوتی که قرار است خاتم و جهانی باشد و تا پایان تاریخ بشریت ادامه یابد، نیازمند یک معجزه جاودان و همیشگی است که در هر زمان و مکان برای همگان قابل رؤیت و استدلال باشد.

قرآن کریم، معجزه جاویدان پیامبر اسلام (ص)، به دلیل ماهیت علمی، فکری و فرهنگی خود، همواره تازه و در دسترس است و برای تمام اعصار و نسل ها، چالشی فکری و اثباتی قاطع بر حقانیت رسالت الهی است.

مطهری تفاوت ماهیتی و کارکردی قرآن را با معجزات حسی و مقطعی پیامبران پیشین تبیین می کند. قرآن، خود یک کتاب و شریعت است که از طریق محتوا، بلاغت، علوم و معارف بلند خود، تحدی می کند. ارزش و کاربرد اعجاز از منظر قرآن، صرفاً به رخ کشیدن قدرت الهی نیست، بلکه ایجاد بصیرت و دعوت به تدبر و تفکر است. اعجاز قرآن، انسان را به تفکر در کلام الهی و حقایق عمیق آن وامی دارد و نه تنها حواس، بلکه عقل و فطرت او را مخاطب قرار می دهد.

این فصل، مبنای ورود به تفصیل جنبه های اعجاز قرآن در فصل بعدی را فراهم می کند و نشان می دهد که چگونه قرآن به عنوان یک معجزه همیشگی، نیازمندی به تجدید نبوت ها را مرتفع ساخته و بر خاتمیت دین اسلام مهر تأیید می زند.

۴.۷. فصل هفتم: قرآن (جنبه های اعجاز)

در این فصل، استاد مطهری به تفصیل به بررسی جنبه های مختلف اعجاز قرآن کریم می پردازد و اهتمام ویژه مسلمین به قرآن را نتیجه این اعجازهای بی شمار می داند. قرآن نه تنها از نظر لفظی، بلکه از جنبه های محتوایی و معنوی نیز معجزه است:

اعجاز لفظی (فصاحت و بلاغت)

فصاحت و بلاغت قرآن، در اوج کمال و فراتر از توانایی فصحای عرب در زمان نزول بوده است. تحدی قرآن مبنی بر اینکه اگر می توانید سوره ای مانند آن بیاورید، نشان دهنده همین اعجاز لفظی است. آهنگ کلمات، نظم جملات، شیوایی بیان و عمق معانی در قالب الفاظ، همگی جنبه های اعجازی دارند که نه تنها در زمان نزول، بلکه در طول تاریخ نیز بی نظیر مانده اند.

اعجاز محتوایی (معانی بلند، جهان بینی، قوانین، علوم)

جنبه های محتوایی اعجاز قرآن بسیار گسترده است. قرآن نه تنها معانی و حقایق بلندی درباره خدا، جهان و انسان ارائه می دهد که فراتر از ادراکات بشری در آن زمان بوده است، بلکه یک جهان بینی توحیدی و کامل را بنا می نهد. قوانین و احکام اسلام که در قرآن ریشه دارند، نه تنها به عدالت و مصلحت بشر می انجامند، بلکه جامعیت و پویایی آنها در طول تاریخ ثابت شده است. اشارات قرآن به برخی علوم طبیعی و حقایق هستی که در زمان نزول کشف نشده بودند، از دیگر جنبه های اعجاز محتوایی آن به شمار می رود.

اعجاز علمی (اشاره به حقایق علمی)

قرآن در برخی آیات خود به حقایق علمی اشاره دارد که در زمان نزول آن، کسی از آنها خبر نداشته است. این اشارات، مانند مراحل خلقت جنین، حرکت کوه ها، انبساط عالم و …، در عصر حاضر و با پیشرفت علم، اهمیت و اعجاز علمی قرآن را بیش از پیش آشکار می سازند. این موضوع، دلیل دیگری بر منشأ الهی قرآن است.

اخبار از غیب و آینده

قرآن کریم در مواردی از آینده خبر داده و پیشگویی هایی کرده است که بعدها تحقق یافته اند (مانند پیروزی رومیان بر ایرانیان). این اخبار غیبی، نشان از علم مطلق الهی است که به پیامبرش تعلیم داده است و یکی از قوی ترین دلایل اعجاز قرآن محسوب می شود.

انسجام درونی و عدم اختلاف

علی رغم نزول تدریجی قرآن در مدت ۲۳ سال، در شرایط مختلف و پاسخ به رویدادهای گوناگون، این کتاب فاقد هرگونه تناقض یا اختلاف درونی است. این انسجام و یکپارچگی درونی، خود شاهدی بر منشأ واحد و الهی آن است، چرا که اگر از جانب غیر خدا بود، حتماً اختلافات بسیاری در آن یافت می شد.

۴.۸. فصل هشتم: مشخصات اسلام

در این فصل، شهید مطهری به ارائه خلاصه ای از مشخصات و ویژگی های بارز دین اسلام می پردازد و آن را در سه بعد اصلی، یعنی شناخت، جهان بینی و ایدئولوژی، مورد تحلیل قرار می دهد.

الف. از نظر شناخت

اسلام یک دین مبتنی بر شناخت و معرفت است. این دین، به عقل و تفکر اهمیت فوق العاده ای می دهد و انسان را به تعقل، تدبر و کسب علم تشویق می کند. از دیدگاه اسلام، عقل یکی از منابع اصلی شناخت است و آموزه های دینی نیز با منطق و استدلال عقلی سازگارند. در کنار عقل، وحی (نقل) نیز به عنوان منبع شناخت معتبر شناخته می شود که مکمل عقل است و حقایقی را فراتر از دسترس عقل تنها به بشر عرضه می کند. اسلام به تقلید کورکورانه راضی نیست و پیروانش را به تحقیق و فهم عمیق دعوت می کند.

ب. از نظر جهان بینی

جهان بینی اسلامی یک جهان بینی توحیدی است. بر اساس این جهان بینی، خداوند یگانه و بی همتا، خالق و مدبر هستی است و تمام پدیده ها در جهان، از مبدأ واحد و به سوی غایت مشخصی در حرکتند. این جهان بینی، شامل درکی جامع از خداوند (توحید ذاتی، صفاتی، افعالی)، جهان (که هدفمند و حکیمانه خلق شده) و انسان (که موجودی مختار، مسئول و دارای کرامت است) می شود. انسان در این منظومه، نقش خلیفه الهی را بر عهده دارد و هدفش حرکت به سوی کمال و قرب الهی است.

ج. از نظر ایدئولوژی

ایدئولوژی اسلام، نظامی جامع از ارزش ها، قوانین و اصول عملی است که تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی انسان را پوشش می دهد. این ایدئولوژی شامل احکام فقهی (که چارچوب عمل را تعیین می کنند)، اخلاق (که به پرورش فضایل انسانی می پردازد) و نظام اجتماعی و سیاسی (که بر پایه عدالت و قسط استوار است) می شود. اسلام تنها یک دین عبادی نیست، بلکه یک نظام زندگی کامل است که برای سعادت بشر در دنیا و آخرت، برنامه دارد. این ایدئولوژی، پویایی و قابلیت انطباق با نیازهای زمان را داراست.

۴.۹. فصل نهم: پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله)

آخرین فصل کتاب به ارائه تصویری جامع و الهام بخش از سیره و خصائص اخلاقی و رفتاری پیامبر اکرم (ص) اختصاص دارد. استاد مطهری، حضرت محمد (ص) را به عنوان مصداق کامل و الگوی عملی نبوت معرفی می کند و به تفصیل، ویژگی های ممتاز ایشان را در ابعاد گوناگون حیات فردی و اجتماعی برمی شمارد:

• دوران کودکی و نوجوانی: پاکی، امانت داری و صداقت از همان دوران کودکی در ایشان مشهود بود.
• تنفر از بیکاری و بطالت: پیامبر همواره فعال و اهل کار و تلاش بود و از هرگونه تنبلی و اتلاف وقت پرهیز می کرد.
• امانت داری: به محمد امین مشهور بود و همگان به امانت داری او اعتماد داشتند.
• مبارزه با ظلم: در برابر ستم و بی عدالتی، هرگز سکوت نکرد و همواره مدافع حقوق مظلومان بود.
• اخلاق خانوادگی: در زندگی خانوادگی، نمونه کامل مهربانی، گذشت، وفاداری و احترام بود.
• با بردگان: با بردگان و قشر ضعیف جامعه با نهایت احترام و رأفت برخورد می کرد و خود پیشگام در آزادی آن ها بود.
• نظافت و بوی خوش: به نظافت شخصی و آراستگی اهمیت فراوان می داد و همواره از عطر استفاده می کرد.
• برخورد و معاشرت: با مردم با نرمی، تواضع و گشاده رویی برخورد می کرد و همه را به خود جذب می نمود.
• نرمی در عین صلابت: در عین رأفت و مهربانی، در اجرای حق و عدل و مبارزه با باطل، صلابت و قاطعیت داشت.
• عبادت: مظهر کامل بندگی و اخلاص بود و در عبادت و شب زنده داری از همگان پیشی می گرفت.
• زهد و ساده زیستی: علی رغم قدرت و جایگاه حکومتی، زندگی ساده و زاهدانه ای داشت.
• اراده و استقامت: در راه رسالت خود با تمام سختی ها و مشکلات، با اراده ای پولادین و استقامتی بی نظیر مقابله کرد.
• رهبری و مدیریت و مشورت: رهبری مدبر و مدیری توانمند بود که در امور مهم با اصحاب خود مشورت می کرد.
• نظم و انضباط: در تمام امور زندگی، از نظم و انضباط خاصی پیروی می نمود.
• ظرفیت شنیدن انتقاد و تنفر از مداحی و چاپلوسی: روحیه انتقادپذیری داشت و از چاپلوسی و تعریف های اغراق آمیز بیزار بود.
• مبارزه با نقاط ضعف: همواره در جهت رفع نقاط ضعف جامعه و حتی نزدیکان خود تلاش می کرد.
• واجد بودن شرایط رهبری: تمام صفات و شرایط لازم برای یک رهبر الهی را دارا بود.
• روش تبلیغ: روش تبلیغ ایشان مبتنی بر حکمت، موعظه حسنه و مجادله به احسن بود و به بشارت و امید تأکید داشت.
• تشویق به علم: همواره به کسب علم و دانش تشویق می کرد و دانشمندان را ارج می نهاد.

این توصیفات، نشان می دهد که چگونه سیره پیامبر (ص) به عنوان یک الگوی کامل، تجلی بخش آموزه های وحی و نبوت است و مسیر عملی سعادت را برای بشریت ترسیم می کند.

۵. مفاهیم کلیدی و آموزه های اصلی کتاب وحی و نبوت

کتاب وحی و نبوت: مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، مملو از مفاهیم عمیق و اصطلاحات کلیدی است که درک آنها برای فهم جهان بینی اسلامی ضروری است. در ادامه به برخی از مهمترین آنها اشاره می شود:

هدایت عامه

این اصل فلسفی و کلامی، بیانگر این است که خداوند متعال، تمام موجودات عالم را در مسیر کمال و غایت وجودی شان هدایت می کند. این هدایت، شامل جمادات، نباتات، حیوانات و انسان می شود و بالاترین درجه آن در قالب وحی به انبیا جلوه می کند. مطهری این اصل را لازمه فیاضیت مطلق الهی و جهان بینی توحیدی می داند.

وحی تشریعی و غیرتشریعی

وحی غیرتشریعی (یا وحی الهامی) به معنای الهام و هدایتی است که به صورت غریزی یا فطری در تمام موجودات وجود دارد، مانند هدایت زنبور عسل برای ساخت کندو یا الهام به مادر برای تربیت فرزند. وحی تشریعی، عالی ترین نوع وحی است که به پیامبران نازل می شود و حامل قوانین، احکام و آموزه های الهی برای هدایت بشر است و مبنای تشکیل شریعت و مکتب است.

نبوت تشریعی و تبلیغی

پیامبر تشریعی، پیامبری است که شریعت و دین جدیدی را با قوانین و احکام مستقل از جانب خداوند می آورد (مانند حضرت موسی، حضرت عیسی و حضرت محمد). پیامبر تبلیغی، پیامبری است که برای تبلیغ و تبیین شریعت پیامبر قبلی مبعوث می شود و دین جدیدی نمی آورد (بیشتر پیامبران بنی اسرائیل از این نوع بوده اند). خاتمیت مربوط به نبوت تشریعی است.

اعجاز تحدی

اعجاز تحدی، معجزه ای است که پیامبر برای اثبات رسالت خود و به مبارزه طلبیدن مخالفان ارائه می دهد، به گونه ای که بشر از آوردن مثل آن عاجز باشد. نمونه بارز آن قرآن کریم است که به عنوان معجزه جاوید و همیشگی پیامبر اسلام (ص)، جنبه تحدی دارد و همه را به آوردن سوره ای مانند آن دعوت می کند.

عصمت از خطا و گناه

عصمت، به معنای مصونیت پیامبران از هرگونه خطا، اشتباه و گناه در دریافت وحی، ابلاغ آن، عمل به احکام الهی و تشخیص مسائل دینی است. این ویژگی، لازمه اعتماد مطلق به پیامبر و رسالت اوست و اعتبار پیام الهی را تضمین می کند. مطهری عصمت را ارادی و از روی اختیار می داند، نه جبری و اجباری.

خاتمیت

این مفهوم به معنای پایان یافتن سلسله نبوت های تشریعی با بعثت پیامبر اسلام (ص) است. مطهری دلایل عقلی و نقلی برای خاتمیت را بیان می کند، از جمله بلوغ فکری بشر، جامعیت و جاودانگی شریعت اسلام و حفظ قرآن کریم از تحریف. خاتمیت به معنای پایان هدایت نیست، بلکه به معنای کامل شدن مسیر هدایت و وجود امامان و علمای دین برای تبیین و اجرای شریعت است.

۶. چرا باید وحی و نبوت را مطالعه کنیم؟ (نکات برجسته و ارزش ها)

مطالعه کتاب وحی و نبوت: مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی اثر شهید مرتضی مطهری، برای هر علاقه مند به معارف اسلامی و هر کس که به دنبال درک عمیق تر مبانی اعتقادی خود است، ضروری و سودمند است. دلایل متعددی برای این اهمیت وجود دارد:

1. عمق و اتقان استدلالات استاد مطهری: مطهری در این کتاب، با تسلط کم نظیری بر مباحث فلسفی، کلامی و قرآنی، به ارائه ی استدلال های محکم و منطقی برای تبیین وحی، نبوت و ابعاد مختلف آن می پردازد. این عمق فکری، خواننده را به یک فهم ریشه ای و مستدل از این مباحث می رساند.
2. نثر شیوا و روان: استاد مطهری با وجود پرداختن به مباحث عمیق و پیچیده، از نثری روان، سلیس و قابل فهم استفاده می کند. این ویژگی باعث می شود حتی افرادی که تخصص عمیق در فلسفه و کلام ندارند نیز بتوانند با کتاب ارتباط برقرار کرده و از مطالب آن بهره مند شوند.
3. پاسخگویی به شبهات و پرسش های بنیادین: این کتاب به بسیاری از شبهات و سوالات رایج درباره وحی (ماهیت آن)، نبوت (ضرورت و چگونگی آن)، ویژگی های پیامبران (اعجاز، عصمت)، دلایل ختم نبوت و ابعاد اعجاز قرآن به شیوه ای مستدل و اقناع کننده پاسخ می دهد. این امر، آن را به یک منبع قابل اعتماد برای روشن شدن اذهان تبدیل می کند.
4. ارائه یک نظام فکری منسجم و منطقی: وحی و نبوت، بخشی از یک منظومه فکری بزرگتر یعنی مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی است. مطالعه این کتاب، به درک پیوستگی و ارتباط منطقی اصول اعتقادی اسلام با یکدیگر کمک می کند و خواننده را با یک نظام فکری کامل و هماهنگ آشنا می سازد.
5. تقویت بنیان های اعتقادی: با درک مبانی محکم وحی و نبوت، ایمان فرد به حقانیت دین اسلام و رسالت پیامبران تقویت می شود. این کتاب، اعتقادات را از سطح تقلیدی به سطح تحقیقی و معرفتی ارتقا می بخشد.
6. آشنایی با سیره عملی پیامبر (ص): فصل پایانی کتاب که به سیره پیامبر اکرم (ص) می پردازد، الگویی عملی و جامع برای زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان ارائه می دهد و راه و رسم زندگی بر اساس آموزه های الهی را نشان می دهد.

به طور خلاصه، خلاصه کتاب وحی و نبوت مطهری نه تنها یک اثر کلامی و فلسفی است، بلکه راهنمایی است برای هر کس که می خواهد بنیان های اعتقادی خود را بر پایه فهم عمیق و منطق استوار سازد و به پاسخی شایسته برای چراها و چگونه های وجود خویش دست یابد.

نتیجه گیری

کتاب وحی و نبوت: مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی از شهید مرتضی مطهری، بی شک یکی از ارزشمندترین آثار در تبیین فلسفه نبوت و جایگاه آن در منظومه فکری اسلام است. این اثر، با رویکردی عمیق و منطقی، نه تنها به تشریح ماهیت وحی و ضرورت بعثت پیامبران می پردازد، بلکه با استناد به اصل «هدایت عامه» الهی، پیوستگی و جامعیت نظام آفرینش و هدایت را به وضوح نشان می دهد.

استاد مطهری در این کتاب، با تحلیل ویژگی های اختصاصی پیامبران همچون اعجاز و عصمت، نقش تاریخی آن ها در تعلیم و تربیت، و تبیین دلایل ختم نبوت با پیامبر اکرم (ص)، بنیان های مستحکمی برای درک رسالت الهی فراهم می آورد. معرفی قرآن کریم به عنوان معجزه جاویدان و بررسی ابعاد بی شمار اعجاز آن، فصل درخشان دیگری است که جایگاه بی بدیل این کتاب الهی را در حیات معنوی و فکری بشر آشکار می سازد. در نهایت، با ترسیم تصویری جامع از مشخصات اسلام و سیره عملی پیامبر (ص)، الگوی کامل یک زندگی الهی را پیش روی انسان قرار می دهد.

این کتاب به عنوان یک مرجع ضروری و منبعی غنی، به دانشجویان، پژوهشگران و عموم علاقه مندان به اندیشه های اسلامی کمک می کند تا درکی صحیح و عمیق از مبانی اعتقادی اسلام، به ویژه در حوزه نبوت، کسب کنند. مطالعه کامل این اثر، گامی بلند در جهت تعمیق معرفت دینی و پاسخ گویی به پرسش های بنیادی در زمینه ارتباط انسان با خالق هستی و رسالت الهی است.