در دنیای آکادمیک مقالات علمی ابزار اصلی انتقال دانش و یافته‌ها هستند. دو دسته اصلی از این نوشتارها مقالات علمی پژوهشی و مقالات علمی ترویجی با وجود شباهت در هدف کلی ارتقاء سطح علمی تفاوت‌های بنیادی در ماهیت ساختار و مخاطب دارند. شناخت این تمایز برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه علم ضروری است.
تعریف و ماهیت مقاله‌های علمی پژوهشی
مقاله‌های علمی پژوهشی ستون فقرات تولید دانش جدید در هر حوزه علمی محسوب می‌شوند. این مقالات نتیجه مستقیم تحقیقات اصیل و نوآورانه هستند که توسط پژوهشگران انجام می‌گیرد. ماهیت اصلی یک مقاله پژوهشی ارائه یافته‌های جدید و بدیع است که از طریق جمع‌آوری داده‌های دست اول تحلیل دقیق آن‌ها و تفسیر نتایج به دست می‌آید. این نوع مقالات با طرح یک مسئله یا فرضیه مشخص آغاز شده و سپس با تشریح روش‌شناسی تحقیق ارائه یافته‌های کمی یا کیفی بحث در مورد اهمیت نتایج و مقایسه آن‌ها با تحقیقات پیشین و در نهایت ارائه نتیجه‌گیری و پیشنهاد برای تحقیقات آتی به پایان می‌رسند.
فرآیند نگارش و انتشار مقالات پژوهشی معمولاً شامل مراحل دقیقی از جمله مرور جامع ادبیات مرتبط طراحی تحقیق جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از روش‌های آماری یا تحلیلی مناسب و نگارش مقاله بر اساس ساختار استاندارد (اغلب IMRaD شامل مقدمه روش‌ها نتایج و بحث) است. این مقالات پیش از انتشار تحت داوری سخت‌گیرانه توسط متخصصان هم‌رشته (داوری همتا) قرار می‌گیرند تا از اعتبار علمی نوآوری دقت روش‌شناسی و اهمیت یافته‌ها اطمینان حاصل شود. انتشار در مجلات علمی معتبر به ویژه مجلات نمایه‌شده در پایگاه‌های بین‌المللی مانند ISI یا Scopus نشان‌دهنده کیفیت بالای این مقالات و سهم آن‌ها در پیشبرد مرزهای دانش است.
هدف اصلی مقالات علمی پژوهشی افزودن به بدنه دانش موجود آزمودن نظریه‌ها توسعه مدل‌های جدید و ارائه شواهد تجربی برای پدیده‌های مختلف است. این مقالات عمدتاً توسط جامعه دانشگاهی پژوهشگران دانشجویان تحصیلات تکمیلی و سایر متخصصان در همان زمینه علمی مطالعه می‌شوند و به عنوان مبنایی برای تحقیقات و اکتشافات بعدی به کار می‌روند. اعتبار و ارزش یک مقاله پژوهشی به میزان سهم آن در تولید دانش نو دقت و صحت روش‌شناسی و قابلیت تکرارپذیری نتایج آن بستگی دارد.
تعریف و ماهیت مقاله‌های علمی ترویجی
مقاله‌های علمی ترویجی با رویکردی متفاوت از مقالات پژوهشی وظیفه انتشار و دسترس‌پذیر کردن دانش موجود را بر عهده دارند. ماهیت این مقالات بر پایه گردآوری تلخیص تحلیل و سازماندهی اطلاعات و یافته‌های منتشر شده در یک حوزه خاص استوار است. برخلاف مقالات پژوهشی که به دنبال تولید دانش جدید هستند مقالات ترویجی دانش موجود را به شیوه‌ای قابل فهم و جذاب برای مخاطبان گسترده‌تر ارائه می‌دهند.
هدف اصلی مقالات ترویجی آگاهی‌بخشی ارتقاء سطح دانش عمومی معرفی دستاوردهای علمی به جامعه غیرتخصصی و گاهی ارائه چشم‌اندازی کلی از وضعیت فعلی یک حوزه علمی یا روند پیشرفت آن است. این مقالات ممکن است شامل مرور جامعی از تحقیقات انجام شده معرفی نظریه‌ها و مفاهیم کلیدی تبیین پدیده‌های پیچیده به زبانی ساده یا ارائه کاربردهای عملی یافته‌های علمی باشند. در نگارش مقالات ترویجی تأکید بر وضوح روان بودن متن و استفاده از زبانی است که برای طیف وسیعی از خوانندگان از جمله دانشجویان معلمان متخصصان در رشته‌های مرتبط سیاست‌گذاران و حتی عموم مردم قابل درک باشد.
مقاله‌های ترویجی می‌توانند به اشکال مختلفی ظاهر شوند از جمله مقالات مروری (Review Articles) مقالات تحلیلی مقالات تدوینی مقالات ترجمه‌ای و حتی گزارش‌های علمی ساده‌شده. این مقالات معمولاً در نشریات علمی-ترویجی مجلات عمومی با بخش علمی وب‌سایت‌های تخصصی و آموزشی و سایر رسانه‌هایی که به دنبال ترویج علم و فرهنگ هستند منتشر می‌شوند. اگرچه این مقالات مستقیماً به تولید دانش جدید نمی‌پردازند اما نقش حیاتی در انتشار فهم و به کارگیری دانش تولید شده ایفا می‌کنند و پلی ارتباطی بین جامعه علمی و سایر بخش‌های جامعه ایجاد می‌نمایند.
بیشتر بخوانید: مقاله در مورد رسانه و فضای مجازی
انواع مقاله ترویجی
مقاله‌های علمی ترویجی طیف وسیعی از نوشتارها را شامل می‌شوند که هر یک با رویکرد و ساختار خاص خود به هدف اصلی ترویج و اشاعه دانش علمی می‌پردازند. یکی از رایج‌ترین انواع مقالات مروری (Review Articles) هستند که به بررسی تلخیص و تحلیل انتقادی مجموعه‌ای از تحقیقات منتشر شده در یک زمینه مشخص می‌پردازند. این مقالات به خوانندگان کمک می‌کنند تا درک جامعی از وضعیت فعلی دانش در آن حوزه شکاف‌های تحقیقاتی موجود و مسیرهای آینده پژوهش به دست آورند. مقالات مروری خود می‌توانند شامل انواع مختلفی مانند مرور روایتی (Narrative Review) مرور سیستماتیک (Systematic Review) و فراتحلیل (Meta-Analysis) باشند که هر کدام از نظر روش‌شناسی و دقت در جمع‌آوری و تحلیل منابع متفاوت هستند.
نوع دیگر مقالات تحلیلی هستند که به تحلیل عمیق یک موضوع علمی مقایسه نظریه‌ها یا بررسی پیامدهای یک کشف علمی می‌پردازند. مقالات تدوینی نیز با جمع‌آوری و سازماندهی اطلاعات از منابع مختلف و ارائه آن‌ها در قالبی جدید و منسجم به درک بهتر یک موضوع کمک می‌کنند. مقالات ترجمه‌ای با انتقال دانش تولید شده در زبان‌های دیگر به زبان مادری نقش مهمی در دسترس‌پذیری اطلاعات علمی ایفا می‌کنند. همچنین می‌توان از گزارش‌های علمی ساده‌شده مقالات تفسیری بر یافته‌های جدید و حتی بخش‌های علمی در نشریات عمومی به عنوان اشکالی از مقالات ترویجی نام برد که هدفشان رساندن اطلاعات علمی به مخاطب غیرمتخصص است. هر یک از این انواع با توجه به مخاطب هدف و پیامی که قرار است منتقل کنند از ساختار و زبانی متناسب استفاده می‌کنند.
مقایسه و تفاوت مقاله علمی پژوهشی و علمی ترویجی
تمایز میان مقالات علمی پژوهشی و ترویجی در چندین بعد کلیدی قابل بررسی است که درک آن برای فعالان عرصه علم و پژوهش حیاتی است. این تفاوت‌ها ماهیت هدف مخاطب و ساختار هر یک را شکل می‌دهند.
بیشتر بخوانید: خلاصه کتاب رهایم کن طاهره مافی
هدف و کاربرد
هدف اصلی مقالات علمی پژوهشی تولید دانش جدید کشف حقایق نو آزمودن فرضیه‌ها و توسعه نظریه‌ها است. کاربرد این مقالات عمدتاً در جامعه علمی برای پیشبرد تحقیقات آتی استناد به یافته‌ها و شکل‌دهی به درک تخصصی از پدیده‌ها است. در مقابل هدف اصلی مقالات علمی ترویجی اشاعه و انتشار دانش موجود ساده‌سازی مفاهیم پیچیده و افزایش آگاهی عمومی یا تخصصی (در سطح کاربردی) است. کاربرد آن‌ها در آموزش اطلاع‌رسانی به متخصصان غیر هم‌رشته سیاست‌گذاران و عموم جامعه برای استفاده از دانش در عمل یا افزایش درک علمی است.
ساختار و محتوا
مقالات علمی پژوهشی معمولاً از ساختار استاندارد IMRaD (مقدمه روش‌ها نتایج بحث و نتیجه‌گیری) پیروی می‌کنند. محتوای آن‌ها شامل جزئیات دقیق روش‌شناسی تحقیق داده‌های خام یا خلاصه‌شده تحلیل‌های آماری و بحث عمیق بر روی نتایج و مقایسه آن‌ها با کارهای قبلی است. در مقابل مقالات علمی ترویجی ساختار انعطاف‌پذیرتری دارند که اغلب بر اساس موضوع یا دسته‌بندی منطقی مطالب شکل می‌گیرد. محتوای آن‌ها شامل خلاصه‌ای از یافته‌های کلیدی تحقیقات متعدد تبیین مفاهیم مثال‌های کاربردی و تحلیل‌های کلی است و معمولاً فاقد بخش‌های روش‌شناسی دقیق و نتایج تحقیق اصلی هستند.
بیشتر بخوانید: آیا کارشناسی پایان نامه دارد
مخاطب
مخاطب اصلی مقالات علمی پژوهشی متخصصان پژوهشگران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی در همان حوزه تخصصی هستند که پیش‌زمینه علمی لازم برای درک جزئیات فنی و تحلیلی مقاله را دارند. زبان و اصطلاحات مورد استفاده در این مقالات تخصصی است. در حالی که مخاطب مقالات علمی ترویجی گسترده‌تر است و می‌تواند شامل دانشجویان معلمان مهندسان پزشکان (در رشته‌های دیگر) سیاست‌گذاران روزنامه‌نگاران علمی و عموم مردم باشد. زبان این مقالات ساده‌تر روان‌تر و کمتر تخصصی است تا برای مخاطبان با پیش‌زمینه‌های علمی متفاوت قابل درک باشد.
رویکرد و اهداف
رویکرد مقالات علمی پژوهشی بر پایه تحقیق اصیل جمع‌آوری و تحلیل داده‌های دست اول و اثبات یا رد فرضیه‌ها استوار است. هدف آن‌ها افزودن به دانش بنیادی یا کاربردی از طریق کشف است. رویکرد مقالات علمی ترویجی بر پایه سنتز تحلیل و تفسیر دانش موجود استوار است. هدف آن‌ها تسهیل دسترسی به دانش آموزش اطلاع‌رسانی و تشویق به استفاده از یافته‌های علمی در عمل است. به عبارت دیگر پژوهشی به دنبال «تولید» و ترویجی به دنبال «توزیع» و «تفسیر» دانش است.
برای جمع‌بندی تفاوت‌ها می‌توان از جدول زیر استفاده کرد:
| ویژگی | مقاله علمی پژوهشی | مقاله علمی ترویجی |
|---|---|---|
| **هدف اصلی** | تولید دانش جدید کشف | اشاعه دانش موجود تبیین |
| **مخاطب اصلی** | متخصصان هم‌رشته | طیف گسترده (دانشجویان متخصصان غیر هم‌رشته عموم) |
| **ساختار** | اغلب IMRaD (مقدمه روش نتایج بحث) | انعطاف‌پذیر موضوعی یا منطقی |
| **محتوا** | یافته‌های تحقیق اصیل داده‌ها تحلیل آماری | تلخیص تحلیل و تفسیر یافته‌های منتشر شده |
| **روش‌شناسی** | شرح دقیق روش جمع‌آوری و تحلیل داده | معمولاً فاقد این بخش یا اشاره کلی |
| **داوری** | سخت‌گیرانه (داوری همتا) | بسته به نشریه معمولاً کمتر سخت‌گیرانه از پژوهشی |
| **زبان** | تخصصی و فنی | ساده‌تر و قابل فهم‌تر |
| **منابع** | استناد به تحقیقات مرتبط برای حمایت از یافته‌ها و بحث | مرور و استناد به منابع برای تلخیص و تبیین موضوع |
مثال از مقاله علمی پژوهشی
فرض کنید گروهی از محققان در زمینه علوم پزشکی تحقیقی را برای بررسی اثربخشی یک داروی جدید بر روی بیماران مبتلا به یک بیماری خاص انجام داده‌اند. آن‌ها ابتدا یک فرضیه مشخص مطرح می‌کنند مثلاً اینکه داروی X در کاهش علائم بیماری Y مؤثرتر از داروی Z است. برای آزمودن این فرضیه یک کارآزمایی بالینی طراحی می‌کنند که شامل انتخاب گروهی از بیماران تقسیم تصادفی آن‌ها به دو گروه دریافت‌کننده داروی X و داروی Z پیگیری وضعیت بیماران در یک دوره زمانی مشخص و جمع‌آوری داده‌هایی مانند شدت علائم عوارض جانبی و نتایج آزمایشگاهی است. پس از پایان دوره مطالعه داده‌های جمع‌آوری شده با استفاده از روش‌های آماری مناسب تحلیل می‌شوند تا مشخص شود آیا تفاوت معناداری بین دو گروه وجود دارد یا خیر.
ویژگی‌های اصلی این مقاله عبارتند از:
این مقاله با جزئیات کامل روش‌شناسی کارآزمایی بالینی (نحوه انتخاب بیماران دوز دارو مدت پیگیری روش‌های اندازه‌گیری نتایج) را شرح می‌دهد. جداول و نمودارهایی برای نمایش نتایج آماری ارائه می‌شود که نشان‌دهنده تغییرات علائم در هر گروه و مقایسه بین آن‌ها است. در بخش بحث محققان نتایج خود را تفسیر می‌کنند محدودیت‌های مطالعه را بیان می‌نمایند و یافته‌ها را با نتایج تحقیقات قبلی مقایسه می‌کنند. در نهایت نتیجه‌گیری مشخصی در مورد اثربخشی داروی جدید ارائه داده و پیشنهاداتی برای تحقیقات بیشتر در آینده مطرح می‌کنند. این مقاله در یک مجله تخصصی پزشکی منتشر می‌شود و داوران آن پزشکان و محققان دیگری در همان زمینه هستند که اعتبار علمی و روش‌شناسی آن را بررسی می‌کنند.
مثال از مقاله علمی ترویجی
حال فرض کنید قرار است نتایج کلی تحقیقات متعدد در زمینه تأثیر تغذیه بر سلامت روان برای عموم مردم منتشر شود. یک مقاله علمی ترویجی با این هدف نگاشته می‌شود. این مقاله ممکن است با مقدمه‌ای جذاب درباره ارتباط پیچیده مغز و سیستم گوارش آغاز شود. سپس با مرور یافته‌های کلیدی از مطالعات مختلف (که در مقالات پژوهشی منتشر شده‌اند) به توضیح نقش ویتامین‌ها مواد معدنی اسیدهای چرب امگا ۳ و پروبیوتیک‌ها در عملکرد مغز و بهبود وضعیت روانی می‌پردازد. به جای ارائه جزئیات روش‌شناسی هر مطالعه یا داده‌های خام مقاله بر روی نتایج کلی و پیامدهای عملی آن‌ها تمرکز می‌کند.
ویژگی‌های اصلی این مقاله عبارتند از:
مقاله با زبانی ساده و قابل فهم نوشته می‌شود و از اصطلاحات تخصصی پیچیده پرهیز می‌کند یا آن‌ها را به سادگی توضیح می‌دهد. ساختار مقاله ممکن است شامل بخش‌هایی مانند «ویتامین‌های ضروری برای مغز» «نقش چربی‌ها در سلامت روان» «اهمیت میکروبیوم روده» و «توصیه‌های عملی برای بهبود تغذیه و سلامت روان» باشد. مقاله ممکن است شامل نقل قول‌هایی از متخصصان مثال‌های واقعی یا نمودارهای ساده برای روشن شدن مطالب باشد. هدف اصلی افزایش آگاهی خوانندگان درباره اهمیت تغذیه برای سلامت روان و ارائه راهنمایی‌های کاربردی برای بهبود رژیم غذایی است. این مقاله ممکن است در یک مجله سلامت عمومی یک وب‌سایت خبری معتبر یا یک نشریه آموزشی منتشر شود و مخاطب آن هر فردی باشد که به سلامت خود علاقه‌مند است بدون نیاز به داشتن پیش‌زمینه تخصصی در علوم تغذیه یا روان‌شناسی.
اعتبار مقاله علمی پژوهشی بیشتر است یا ترویجی؟
اعتبار علمی مقالات پژوهشی به دلیل ارائه یافته‌های نو روش‌شناسی دقیق و فرآیند داوری سخت‌گیرانه معمولاً بیشتر از مقالات ترویجی است و مبنای اصلی پیشرفت دانش محسوب می‌شوند.
آیا مقاله علمی ترویجی همان مقاله مروری است؟
مقاله مروری (Review Article) یکی از رایج‌ترین انواع مقالات علمی ترویجی است اما تنها نوع آن نیست. مقالات ترویجی می‌توانند شامل مقالات تحلیلی تدوینی ترجمه‌ای و سایر اشکال نوشتار با هدف اشاعه دانش باشند.
برای پذیرش در مقطع دکتری کدام نوع مقاله اهمیت بیشتری دارد؟
برای پذیرش در مقطع دکتری مقالات علمی پژوهشی که نشان‌دهنده توانایی دانشجو در انجام تحقیق اصیل و تولید دانش جدید هستند اهمیت و امتیاز بیشتری نسبت به مقالات ترویجی دارند.
نوشتن مقاله علمی ترویجی چه مزایایی دارد؟
نوشتن مقاله ترویجی به نویسنده کمک می‌کند تا درک عمیق‌تری از یک حوزه علمی پیدا کند مهارت‌های سنتز و تحلیل خود را تقویت کند و در انتشار دانش و ارتباط علمی با مخاطبان گسترده‌تر نقش داشته باشد.
چه اطلاعاتی در بخش مرور ادبیات مقاله علمی پژوهشی آورده می شود؟
در بخش مرور ادبیات مقاله پژوهشی تحقیقات پیشین مرتبط با موضوع نظریه‌های موجود شکاف‌های تحقیقاتی و ضرورت انجام پژوهش حاضر ارائه می‌شود تا مبنای منطقی و اهمیت تحقیق جدید مشخص گردد.