وظیفه موزه چیست؟

وظیفه موزه فراتر از نگهداری صرف اشیا، شامل گردآوری، حفظ، پژوهش، تفسیر، نمایش، آموزش و ترویج میراث فرهنگی و طبیعی برای جامعه و توسعه پایدار است. موزه ها نهادهایی دائمی و غیرانتفاعی هستند که بستری برای درک گذشته و شکل دهی به آینده فراهم می آورند و نقش محوری در ارتقای آگاهی عمومی و تعاملات فرهنگی ایفا می کنند.

موزه ها، این گنجینه های زنده بشریت، همواره به عنوان کانون های حفظ و اشاعه فرهنگ و تمدن شناخته شده اند. اما نقش آن ها در عصر حاضر، بسیار پیچیده تر و چندوجهی تر از تصور رایج از محفظه ای برای اشیای قدیمی است. از دیدگاهی تخصصی، موزه ها نهادهایی پویا هستند که با کارکردهای محوری خود، به ستون های اصلی توسعه فرهنگی، آموزشی و اجتماعی هر جامعه ای تبدیل شده اند. این نهادها با ایجاد پلی میان گذشته، حال و آینده، نه تنها میراث مادی و ناملموس را حفظ می کنند، بلکه با تولید دانش، ترویج درک متقابل و ایجاد بستری برای تفکر و لذت، به رشد فردی و جمعی کمک شایانی می نمایند.

تعریف جامع موزه: از دیدگاه های بین المللی تا عملکردهای نوین

برای درک عمیق تر وظایف موزه، ابتدا باید به تعریفی جامع از این نهاد پرداخت. شورای بین المللی موزه ها (ICOM)، به عنوان مرجع اصلی در این حوزه، تعاریفی ارائه کرده که سیر تکامل کارکردهای موزه را به خوبی نشان می دهد.

تعریف شورای بین المللی موزه ها (ایکوم)

در گذشته، تعریف ایکوم بر مؤسسه ای دائمی، بدون هدف مادی، که درهای آن به روی همگان باز است و در خدمت جامعه و پیشرفت آن فعالیت می کند تأکید داشت. این تعریف، پژوهش در آثار و شواهد به جای مانده انسان و محیط زیست او، گردآوری، حفظ و بهره وری معنوی و ایجاد ارتباط بین این آثار، به ویژه به نمایش گذاشتن آن ها را به منظور بررسی و بهره معنوی، از اهداف اصلی موزه ها برمی شمرد.

اما در اجلاسیه سال ۲۰۲۲ در پراگ، تعریف جدیدی به تصویب رسید که گویای رویکردی جامع تر و معاصر به وظیفه موزه است. بر اساس این تعریف جدید، موزه:

«نهادی غیرانتفاعی و دائمی در خدمات جامعه است که به تحقیق، گردآوری، حفاظت، تفسیر و نمایش گذاشتن میراث ملموس و ناملموس می پردازد. نهادی در دسترس و جهان شمول که درهایش به روی همگان باز است و تنوع و پایداری را پرورش می دهد. آن ها از نظر اخلاقی، حرفه ای و با مشارکت جوامع اداره می شوند و با ارائه تجربیات متنوع برای آموزش، لذت، تفکر و به اشتراک گذاری دانش، ارتباط برقرار می کنند.»

این تعریف نوین، بر ابعاد اجتماعی، اخلاقی، مشارکتی و توسعه ای موزه ها تأکید بیشتری دارد و نقش آن ها را در ترویج تنوع، پایداری و ایجاد فضایی برای تبادل دانش برجسته می سازد. از منظر ریشه شناسی، واژه موزه از کلمه یونانی Mouseion گرفته شده که به عبادتگاه الهه های هنر و صنعت در آتن باستان اشاره دارد و خود گویای پیوند عمیق این نهادها با فرهنگ و دانش است.

وظایف اصلی و محوری موزه ها: ستون های یک نهاد فرهنگی

با توجه به تعاریف ارائه شده، وظایف موزه ها را می توان در پنج محور اصلی دسته بندی کرد که هر یک نقشی حیاتی در مأموریت کلی این نهادها ایفا می کنند.

گردآوری و نگهداری (Collection & Preservation)

یکی از بنیادین ترین وظایف موزه، گردآوری و نگهداری از میراث ملموس و ناملموس بشر و محیط زیست است. این وظیفه تضمین می کند که شواهد تاریخی، فرهنگی، هنری و علمی برای نسل های آینده حفظ شوند.

• هدف: حفظ بقایای تمدن بشری و پدیده های طبیعی برای مطالعه، درک و بهره برداری معنوی در آینده.
• جزئیات: فرآیند گردآوری شامل انتخاب دقیق آثار بر اساس معیارهای علمی، فرهنگی و تاریخی است. پس از گردآوری، مراحل مستندسازی، ثبت، شماره گذاری و آرشیو آثار با دقت فراوان انجام می شود. این فرآیندها، اطلاعات لازم را برای شناسایی، تاریخ گذاری و درک زمینه هر اثر فراهم می آورند.
• اهمیت: این کارکرد موزه، مانع از نابودی، فراموشی و از دست رفتن هویت فرهنگی و تاریخی می شود. نگهداری صحیح، ضامن دسترسی پژوهشگران و عموم مردم به این گنجینه ها در بلندمدت است.
• نکات تکمیلی: نگهداری آثار نیازمند رعایت استانداردهای پیچیده ای است. کنترل دقیق دما، رطوبت و نور در مخازن و تالارهای نمایش، برای جلوگیری از تخریب آثار ضروری است. به عنوان مثال، در اقلیم های مختلف، سیستم های تهویه مانند فن کویل (Fancoil) برای کنترل شرایط آب و هوایی و جلوگیری از آسیب دیدگی اشیا در برابر هوای گرم یا سرد، مناسب سازی می شوند. امنیت فیزیکی مخازن و تالارها نیز از ارکان اصلی حفظ آثار به شمار می رود که شامل معماری مقاوم، سیستم های نظارتی پیشرفته و پروتکل های دسترسی محدود است.

پژوهش و مطالعه (Research & Study)

وظیفه موزه صرفاً نگهداری نیست، بلکه تولید دانش جدید و افزایش درک از آثار و پدیده های فرهنگی و طبیعی نیز از ارکان اساسی آن است. موزه ها مراکز مهمی برای پژوهش های بین رشته ای هستند.

• هدف: کشف ابعاد ناشناخته میراث، غنا بخشیدن به دانش بشری و ارائه تفاسیر نوین از یافته ها.
• جزئیات: پژوهش در موزه ها شامل بررسی علمی آثار، انجام کاوش های باستان شناسی، مردم شناسی، تاریخی و هنری است. متخصصان موزه، از روش های علمی پیشرفته برای تحلیل مواد، فنون ساخت، ریشه های فرهنگی و اهمیت تاریخی اشیا استفاده می کنند. این مطالعات به شناخت دقیق تر فرهنگ ها، جوامع و محیط زیست در طول زمان کمک می کند.
• اهمیت: بخش پژوهش، قلب تپنده موزه است که به غنای محتوایی نمایشگاه ها و برنامه های آموزشی می افزاید و موزه را به یک مرجع علمی معتبر تبدیل می کند. بدون پژوهش مستمر، موزه ها تنها مجموعه هایی از اشیای بی روح خواهند بود.
• نکات تکمیلی: موزه ها غالباً با دانشگاه ها، مراکز علمی و مؤسسات تحقیقاتی همکاری های گسترده ای دارند. نتایج این پژوهش ها از طریق مقالات علمی، کتاب ها، کاتالوگ های نمایشگاهی و سخنرانی ها منتشر می شود و به دایره دانش جهانی می افزاید.

تفسیر و نمایش (Interpretation & Exhibition)

نمایش صرف آثار، کافی نیست؛ وظیفه موزه این است که این آثار را به شکلی معنی دار و جذاب برای مخاطب تفسیر کند تا ارتباط عمیقی میان بازدیدکننده و میراث فرهنگی برقرار شود.

• هدف: ایجاد ارتباط زنده و پویا بین آثار و بازدیدکنندگان، انتقال مفاهیم، روایت ها و ارزش های نهفته در اشیا.
• جزئیات: این وظیفه شامل برپایی نمایشگاه های دائمی و موقت با رویکردهای موضوعی، آموزشی و هنری است. طراحی نمایشگاه ها باید به گونه ای باشد که ضمن حفظ اصالت آثار، فضایی جذاب و الهام بخش برای مخاطبان فراهم آورد. تالارهای نمایش امروزی با در نظر گرفتن انعطاف پذیری، طراحی می شوند تا امکان تغییر چیدمان و موضوع نمایشگاه ها به سهولت فراهم باشد.
• اهمیت: تفسیر و نمایش، دروازه ورود عموم مردم به دنیای موزه است. این کارکرد به بازدیدکنندگان کمک می کند تا از تماشای آثار لذت ببرند، اطلاعات جدید کسب کنند و درباره تاریخ و فرهنگ بیندیشند.
• نکات تکمیلی: طراحی تالارهای نمایش، نیازمند نورپردازی مناسب است. نور طبیعی باید به گونه ای کنترل شود که آسیب زننده نباشد و نور الکترونیکی با استفاده از چراغ های متحرک و انعطاف پذیر، برای برجسته سازی جزئیات آثار و ایجاد فضاهای بصری متنوع به کار رود. همچنین، طراحی تجربیات متنوع مانند نمایشگرهای تعاملی، سیستم های صوتی و تصویری و ماکت های سه بعدی، می تواند به غنای این بخش کمک کند.

آموزش و اطلاع رسانی (Education & Information)

موزه ها نه تنها گنجینه هایی از گذشته، بلکه مراکز آموزشی فعالی هستند که به ارتقاء دانش و بینش عمومی و تخصصی می پردازند.

• هدف: توسعه سواد فرهنگی، پرورش خلاقیت، تفکر انتقادی و ایجاد فضایی برای یادگیری و لذت بخشی.
• جزئیات: این وظیفه شامل برگزاری کارگاه های آموزشی، سخنرانی ها، سمینارها و برنامه های تعاملی برای گروه های سنی و اجتماعی مختلف است. از کودکان و دانش آموزان تا دانشجویان و بزرگسالان، هر گروهی می تواند از برنامه های آموزشی موزه بهره مند شود.
• اهمیت: آموزش در موزه به ایجاد ارتباط پایدار میان جامعه و میراث فرهنگی کمک می کند. این برنامه ها نه تنها اطلاعات تاریخی و هنری را منتقل می کنند، بلکه مهارت های تفکر، مشاهده و تحلیل را نیز در بازدیدکنندگان تقویت می نمایند. موزه های کودکان با رویکردهای خلاقانه، نقش پررنگی در جذب نسل های جدید به میراث فرهنگی دارند.
• نکات تکمیلی: گشت های هدایت شده توسط راهنمایان مجرب، از مؤثرترین ابزارهای آموزشی هستند. یک راهنمای موزه باید شور و اشتیاق به کار خود داشته باشد، بزرگوار و مهربان باشد، اعتماد به نفس بالایی داشته باشد، نسبت به مشکلات بازدیدکنندگان حساسیت نشان دهد، انعطاف پذیر باشد، اخلاق حرفه ای مطلوب داشته باشد و از سلامتی جسمی و روانی برخوردار باشد. نمایشگاه های آموزشی و سخنرانی ها در تالارها نیز بخش مهمی از این کارکرد را تشکیل می دهند.

موزه ها با ارائه برنامه های آموزشی متنوع، به توسعه سواد فرهنگی و پرورش خلاقیت در تمامی سنین کمک می کنند و فضایی برای تفکر و لذت ایجاد می نمایند.

ارتباط با جامعه و توسعه (Community Engagement & Development)

موزه های مدرن، فراتر از دیوارهای خود، به مراکز اجتماعی پویا تبدیل شده اند که با نیازهای روز جامعه در ارتباطند و به توسعه پایدار کمک می کنند.

• هدف: تبدیل موزه به یک مرکز فعال در جامعه، ترویج گفتگوهای فرهنگی، مشارکت مردمی و نقش آفرینی در توسعه اقتصادی و اجتماعی.
• جزئیات: این وظیفه شامل جلب مشارکت جوامع محلی در برنامه ریزی و اجرای پروژه های موزه، ترویج گفتگوهای بین فرهنگی و ایجاد فرصت های شغلی و اقتصادی از طریق گردشگری فرهنگی است. موزه ها می توانند نقش مهمی در هویت بخشی به مناطق و ترویج صلح، تنوع و پایداری ایفا کنند.
• اهمیت: ارتباط مؤثر با جامعه، حس تعلق را در مردم نسبت به موزه تقویت می کند و آن را به نهادی زنده و ضروری در زندگی روزمره تبدیل می سازد. این کارکرد، پویایی و تکامل موزه را در پاسخ به نیازهای متغیر جامعه تضمین می کند.
• نکات تکمیلی: بازاریابی موزه برای جذب مخاطبان جدید و متنوع، مدیریت منابع انسانی کارآمد برای ایجاد انگیزه در کارکنان و جذب اسپانسر و سرمایه گذار برای پایداری مالی، از جنبه های کلیدی این وظیفه است. موزه ها باید در محلی از شهر قرار گیرند که دسترسی به آن ها آسان باشد و در کنار سایر مراکز فرهنگی مانند کتابخانه ها و دانشگاه ها، به عنوان یک مرکز فرهنگی جامع عمل کنند.

انواع موزه ها و چگونگی ایفای وظایف در آن ها

تنوع موزه ها در سراسر جهان بسیار زیاد است و هر یک با تمرکز بر نوع خاصی از میراث یا دانش، بر یکی از وظایف فوق تأکید بیشتری دارند. این تنوع، امکان ارائه تجربیات غنی و تخصصی را فراهم می آورد.

دسته بندی کلی موزه ها

موزه ها را می توان بر اساس موضوع فعالیتشان به گروه های اصلی زیر تقسیم کرد:

• موزه های تاریخی و باستان شناسی: این موزه ها وسیع ترین گروه را شامل می شوند و اشیاء را با یک دورنمای تاریخی به نمایش می گذارند. زیرمجموعه های آن شامل موزه های باستان شناسی، اماکن باستانی، انسان شناسی، خانه های تاریخی و تاریخچه علوم مختلف است. موزه ملی ایران (تأسیس ۱۲۹۵ ه.ش)، موزه آذربایجان و اماکن باستانی مانند تخت جمشید، نمونه های برجسته در این دسته هستند.
• موزه های هنری: مجموعه های این موزه ها بر اساس زیبایی شناسی و ارزش های هنری گردآوری شده اند. موزه لوور در پاریس، موزه هنر متروپولیتن در نیویورک و موزه هنرهای معاصر تهران (که با الهام از معماری سنتی ایران بنا شده)، از مهم ترین موزه های هنری به شمار می آیند. موزه های آبگینه و نگارگری علیرضا عباسی نیز نمونه های ایرانی این دسته هستند.
• موزه های علمی و طبیعی: این موزه ها اغلب فعال ترین و پربازدیدکننده ترین موزه ها هستند که به نمایش آثار طبیعی، ابزارهای علمی، نقشه ها و مدل های مختلف می پردازند. موزه های علوم طبیعی، اشتیاق انسان را به درک و تحسین طبیعت برمی انگیزند و او را به حفظ آن ترغیب می کنند، در حالی که موزه های علوم و فنون درباره پژوهش و فرآیند توسعه اطلاعات کافی ارائه می دهند و رویکردی آموزشی دارند.
• موزه های مردم شناسی: این موزه ها به فرهنگ، آداب و رسوم، شیوه زندگی و ابزارآلات مورد استفاده جوامع مختلف می پردازند. موزه مردم شناسی تهران که در سال ۱۳۱۲ ه.ش تأسیس شد و ابتدا دایره انسان شناسی نامیده می شد، نمونه ای از این موزه هاست.
• موزه های تخصصی: شامل موزه هایی با موضوعات بسیار خاص مانند موزه فرش، موزه خودروهای تاریخی ایران، موزه های سکه شناسی، گیاه شناسی، تمبرشناسی، کاخ موزه ها (مانند کاخ موزه گلستان و نیاوران با آثار دوره پهلوی) و حتی موزه های آب و کشاورزی که به پیشینه و سیر تکامل یک علم یا صنعت می پردازند.

هر یک از این موزه ها، در عین پرداختن به تمامی وظایف اصلی، بر کارکردی خاص تأکید بیشتری دارند. به عنوان مثال، موزه های علمی و کودکان بر آموزش و تعامل، موزه های تاریخی بر پژوهش و نگهداری، و موزه های هنری بر تفسیر و نمایش آثار هنری متمرکزتر هستند.

نمونه هایی از موزه ها و نقش آن ها

نگاهی به چند موزه برجسته، چگونگی ایفای این وظایف را روشن می سازد:

• موزه لوور، پاریس: این موزه با مجموعه ای بی نظیر از آثار هنری و باستان شناسی، نه تنها در گردآوری و نگهداری پیشرو است، بلکه با نمایش های بدیع و برنامه های پژوهشی گسترده، نقش جهانی در تفسیر و آموزش هنر و تاریخ دارد.
• موزه ارمیتاژ، سن پترزبورگ: یکی از بزرگ ترین و قدیمی ترین موزه های جهان که وظیفه حفظ میراث جهانی را بر عهده دارد و با پژوهش های عمیق خود به غنای دانش جهانی کمک می کند.
• موزه ایران باستان، تهران: این موزه به طور خاص بر گردآوری و نگهداری آثار باستانی ایران تمرکز دارد و با پژوهش بر این آثار، به شناخت تمدن های کهن ایرانی یاری می رساند.
• کاخ موزه گلستان، تهران: مجموعه ای از ۱۵ بخش شامل عمارت گالری، کاخ ابیض، موزه مردم شناسی و خلوت کریم خانی که هر یک ابعادی از تاریخ و هنر ایران را به نمایش می گذارند و کارکردی ترکیبی از نگهداری، نمایش و آموزش تاریخی را ایفا می کند. این مجموعه نه تنها یک گنجینه تاریخی است، بلکه با حفظ بناها و اشیای تاریخی، روایتگر بخش مهمی از تاریخ معاصر ایران است.

اهمیت و جایگاه موزه در عصر حاضر: پلی میان گذشته، حال و آینده

در دنیای امروز که با سرعت سرسام آوری در حال تغییر است، وظیفه موزه فراتر از یک نگهبان صرف است؛ آن ها به نهادهایی پویا تبدیل شده اند که نقش محوری در شکل دهی به آینده دارند. موزه ها نه تنها حافظ هویت، تمدن و فرهنگ هر جامعه اند، بلکه ابزاری قدرتمند برای درک بهتر خود، دیگران و محیط پیرامون فراهم می آورند.

مسئولیت اخلاقی و حرفه ای موزه ها در قبال حفظ میراث، بسیار سنگین است. آن ها باید با شفافیت، دقت علمی و تعهد به اصول ایکوم، این وظیفه را به انجام رسانند. موزه ها با ارائه بستری برای گفتگو، تفکر و تبادل فرهنگی، به ترویج صلح و تفاهم بین ملت ها کمک می کنند. همچنین، آن ها با حفظ و نمایش تنوع فرهنگی، به ارتقای احترام متقابل و مبارزه با تعصبات یاری می رسانند.

توریست پذیری موزه ها نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. بسیاری از کشورها و شهرهای توریستی، شهرت خود را مدیون موزه های بزرگ و غنی خود هستند. موزه ها با جذب گردشگران، نه تنها به اقتصاد محلی کمک می کنند، بلکه فرصتی برای معرفی فرهنگ و تمدن یک سرزمین به جهانیان فراهم می آورند. تدوین طرح های جامع گردشگری برای موزه ها و برنامه های بازاریابی ویژه، می تواند این کارکرد را تقویت کند.

موزه ها نهادهایی پویا هستند که با حفظ میراث، تولید دانش و ترویج گفتگو، پلی میان گذشته، حال و آینده می سازند و به توسعه فرهنگی و اجتماعی کمک می کنند.

به علاوه، موزه ها با گسترش حوزه های فعالیت خود به موضوعات جدید و تخصصی، مانند موزه های آب، کشاورزی و نظامی، نشان داده اند که می توانند تاریخچه و سیر تکامل هر علم و صنعتی را به نسل های بعدی منتقل کنند و نقش آموزشی خود را در ابعاد وسیع تری ایفا نمایند. این گسترش، به فهم عمیق تر ریشه های فناوری ها و دانش های امروزی کمک می کند و از این رو، موزه ها به منابعی زنده برای یادگیری و الهام بخشی تبدیل شده اند.

نتیجه گیری: موزه ها، نهادهایی زنده و پویا

در جمع بندی، می توان گفت که وظیفه موزه بسیار فراتر از آن چیزی است که در نگاه اول به نظر می رسد. موزه ها، نهادهایی دائمی و غیرانتفاعی هستند که با گردآوری، حفظ، پژوهش، تفسیر، نمایش، آموزش و مشارکت جامعه، نقش حیاتی در حفظ میراث ملموس و ناملموس، تولید دانش، ارتقای آگاهی عمومی و توسعه فرهنگی ایفا می کنند. آن ها کانون هایی برای تفکر، لذت و تبادل دانش هستند که ارتباطی عمیق میان نسل ها و فرهنگ ها برقرار می سازند.

کارکرد موزه ها در طول زمان تکامل یافته و آن ها از صرفاً گنجینه های اشیا، به مراکز فعال اجتماعی و آموزشی تبدیل شده اند که به پایداری، تنوع و توسعه انسانی متعهد هستند. حمایت و توجه به این نهادهای ارزشمند، ضامن تداوم رسالت آنها در ساخت آینده ای آگاه تر و فرهنگی تر برای تمامی جوامع خواهد بود. بازدید از موزه ها، نه تنها یک تفریح، بلکه یک مسئولیت اجتماعی و فرهنگی است که به غنای روح و ذهن هر فرد می افزاید و او را با ریشه های خود و جهان پیرامونش پیوند می دهد.