چند سکه عندالمطالبه است؟ راهنمای جامع و به روز قوانین مهریه در ایران
در نظام حقوقی ایران، مهریه عندالمطالبه به تعداد سکه ای که در عقدنامه ثبت شده است، قابل مطالبه می باشد، اما آنچه حائز اهمیت است، سقف ضمانت اجرایی کیفری آن است که بر اساس ماده ۲۲ قانون حمایت از خانواده، برای مهریه تا سقف ۱۱۰ سکه تمام بهار آزادی، امکان اعمال ضمانت های کیفری نظیر جلب و بازداشت وجود دارد. در خصوص مهریه های بیش از این میزان، ملاک صرفاً توانایی مالی (ملائت) زوج برای پرداخت خواهد بود.
مهریه، به عنوان یکی از مهم ترین حقوق مالی زن در عقد نکاح دائم، نه تنها یک تعهد مالی از سوی مرد است، بلکه پشتوانه ای حقوقی برای زن در طول زندگی مشترک و پس از آن به شمار می آید. این حق مالی که به محض انعقاد عقد به ذمه مرد قرار می گیرد، در بسیاری از موارد به عنوان عاملی برای برقراری تعادل و حفظ حقوق طرفین در نظر گرفته می شود. با این حال، مفاهیم و قوانین پیرامون مهریه، به ویژه در رابطه با انواع آن و چگونگی مطالبه، پیچیدگی هایی دارد که آگاهی دقیق از آن ها برای زوجین در آستانه ازدواج، در طول زندگی مشترک و حتی در شرایط اختلافات خانوادگی، ضروری است. ابهامات رایج، از جمله وضعیت طرح های پیشنهادی مانند «قانون مهریه ۱۴ سکه»، ضرورت شفاف سازی و ارائه اطلاعات حقوقی مستند و به روز را دوچندان می سازد. در این مقاله تلاش شده است تا با زبانی تخصصی اما قابل فهم برای عموم، به بررسی جامع ابعاد مختلف مهریه عندالمطالبه، تفاوت های آن با مهریه عندالاستطاعه، سقف های قانونی ضمانت اجرایی و نیز روشن سازی شایعات پیرامون قوانین جدید پرداخته شود.
مهریه عندالمطالبه چیست؟
مهریه عندالمطالبه به معنای حق زن برای مطالبه مهریه در هر زمان و بدون هیچ قید و شرطی است. این مفهوم حقوقی، اصلی ترین و رایج ترین شکل تعیین مهریه در عقود ازدواج در ایران محسوب می شود و در مقابل مهریه عندالاستطاعه قرار می گیرد که پرداخت آن مشروط به توانایی مالی مرد است. در مهریه عندالمطالبه، به محض انعقاد عقد دائم، تمامی مهریه به مالکیت زن در می آید و زن می تواند بلافاصله پس از عقد و قبل از هرگونه تمکین، آن را از همسر خود طلب کند.
یکی از مهم ترین امتیازات مهریه عندالمطالبه، ارتباط مستقیم آن با «حق حبس» زوجه است. بر اساس ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی، زن می تواند تا زمانی که مهریه او تسلیم نشده است، از ایفاء وظایفی که در قبال شوهر دارد امتناع کند، مشروط بر اینکه تمکین خاص (نزدیکی) صورت نگرفته باشد. این حق حبس، به زن این امکان را می دهد که تا زمان دریافت مهریه، یا حداقل پیش پرداخت آن در صورت تقسیط، از تمکین خودداری نماید. در واقع، در مهریه عندالمطالبه، اصل بر این است که زن حق دارد تمام مهریه را هر زمان که اراده کند، مطالبه کند و مرد موظف به پرداخت آن است، مگر اینکه با توافق طرفین یا حکم دادگاه، شرایط پرداخت اقساطی برای وی فراهم شود.
اهمیت عندالمطالبه بودن مهریه در آن است که بار اثبات توانایی مالی (ملائت) در هنگام مطالبه، بر عهده مرد قرار می گیرد. به این معنا که اگر زن مهریه اش را مطالبه کند، مرد مدعی عدم توانایی مالی (اعسار) است که باید آن را در دادگاه به اثبات برساند. این ویژگی، زن را از نیاز به تحقیق و اثبات تمکن مالی همسرش بی نیاز می سازد و روند مطالبه را برای او تسهیل می کند. در سند ازدواج، اگر صراحتاً قید «عندالاستطاعه» ذکر نشده باشد، مهریه به صورت پیش فرض «عندالمطالبه» تلقی خواهد شد.
سقف قانونی مهریه عندالمطالبه برای ضمانت اجرایی: قاعده ۱۱۰ سکه
قوانین جمهوری اسلامی ایران برای مهریه، سقف مشخصی از نظر تعداد سکه تعیین نکرده اند و زوجین می توانند هر میزان مهریه ای را توافق و در سند ازدواج ثبت کنند. با این حال، برای ضمانت اجرایی و امکان استفاده از اهرم های قانونی مشخص، به ویژه ضمانت اجرای کیفری، محدودیتی تعیین شده است که از آن با عنوان «قاعده ۱۱۰ سکه» یاد می شود. این قاعده نقش محوری در تعیین شیوه مطالبه و اجرای مهریه، به خصوص در مواردی که مرد از پرداخت امتناع می ورزد، ایفا می کند.
ماده ۲۲ قانون حمایت از خانواده و تبصره های آن
اساس قاعده ۱۱۰ سکه، ماده ۲۲ قانون حمایت از خانواده مصوب سال ۱۳۹۱ است که صراحتاً بیان می دارد: «هرگاه مهریه در زمان وقوع عقد تا یکصد و ده سکه تمام بهار آزادی یا معادل آن باشد، وصول آن مشمول مقررات ماده (۲) قانون اجرای محکومیت های مالی است. چنانچه مهریه، بیشتر از این میزان باشد در خصوص مازاد، فقط ملائت زوج ملاک پرداخت است. رعایت مقررات مربوط به محاسبه مهریه به نرخ روز کماکان الزامی است.»
این ماده قانونی به وضوح نشان می دهد که قانونگذار میان مهریه تا ۱۱۰ سکه و مهریه های مازاد بر آن، تمایز قائل شده است. ماده ۲ قانون اجرای محکومیت های مالی نیز به تبع آن، شرایط بازداشت و حبس را برای بدهکارانی که تمکن مالی دارند اما از پرداخت بدهی خودداری می کنند، تعیین می نماید. این تفکیک، تأثیر بسزایی در نحوه پیگیری حقوقی و امکان اعمال فشار قانونی بر زوج برای پرداخت مهریه دارد.
تعداد سکه های دارای ضمانت اجرایی کیفری
همانطور که ماده ۲۲ قانون حمایت از خانواده تصریح کرده است، تنها تا سقف ۱۱۰ سکه تمام بهار آزادی (یا معادل آن از سایر اموال) امکان اعمال ضمانت اجرای کیفری وجود دارد. ضمانت اجرای کیفری به این معناست که در صورت عدم پرداخت مهریه توسط زوج، زوجه می تواند از طریق دادگاه درخواست جلب و بازداشت او را تا زمان پرداخت یا اثبات اعسار و تقسیط مهریه، پیگیری کند. این ۱۱۰ سکه، مبنای قانونی برای اعمال فشار بر مرد به منظور ایفای تعهد مالی خود است. اگر مهریه کمتر از ۱۱۰ سکه باشد، مثلاً ۵۰ سکه، مرد برای عدم پرداخت آن ممکن است مورد حکم جلب و بازداشت قرار گیرد.
وضعیت مهریه های بیش از ۱۱۰ سکه
برای مهریه هایی که از ۱۱۰ سکه تجاوز می کند، وضعیت حقوقی متفاوتی حاکم است:
- بدهی حقوقی بودن کل مهریه: نخستین نکته این است که تمام مهریه، حتی اگر بیش از ۱۱۰ سکه باشد (مثلاً ۵۰۰ سکه)، به عنوان یک بدهی حقوقی بر ذمه زوج باقی می ماند و او موظف به پرداخت آن است. ماده ۲۲ قانون حمایت از خانواده صرفاً ضمانت اجرای کیفری را محدود می کند، نه اصل حق را.
- ملاک بودن ملائت (توانایی مالی) زوج برای مبالغ مازاد بر ۱۱۰ سکه: در خصوص مازاد بر ۱۱۰ سکه، زوجه باید توانایی مالی زوج (ملائت) را به اثبات برساند تا بتواند آن را مطالبه کند. به عبارتی، بار اثبات تمکن مالی مرد برای پرداخت این بخش از مهریه، بر عهده زن خواهد بود. اگر زن نتواند تمکن مالی مرد را برای مازاد بر ۱۱۰ سکه اثبات کند، مطالبه آن بخش از مهریه به کندی پیش خواهد رفت یا ممکن است به تأخیر بیفتد.
- عدم امکان جلب و بازداشت زوج برای مازاد بر ۱۱۰ سکه: مهم ترین تفاوت در این است که برای بخش مازاد بر ۱۱۰ سکه، امکان صدور حکم جلب و بازداشت زوج وجود ندارد. مرد تنها برای عدم پرداخت ۱۱۰ سکه اول می تواند با خطر بازداشت مواجه شود. این بدان معناست که برای وصول بخش مازاد، تنها می توان از طریق توقیف اموال (در صورت وجود) یا سایر روش های حقوقی اقدام کرد و جنبه کیفری آن منتفی است.
نحوه محاسبه ارزش سکه به نرخ روز: تمامی مهریه ها، چه در حد ۱۱۰ سکه و چه بیشتر از آن، باید به نرخ روز محاسبه و پرداخت شوند. این بدان معناست که اگر مهریه ۱۰ سال پیش تعیین شده باشد، ارزش آن بر اساس قیمت فعلی سکه تمام بهار آزادی در بازار تعیین و توسط زوج پرداخت خواهد شد. این قانون به منظور حفظ ارزش واقعی مهریه در برابر تورم و نوسانات اقتصادی وضع شده است.
در جمع بندی، مهم است که زوجین به این نکته توجه داشته باشند که تعیین مهریه بیش از ۱۱۰ سکه، اگرچه حق زن را برای دریافت کل مبلغ محفوظ می دارد، اما اهرم های قانونی برای وصول بخش مازاد را به طور قابل توجهی محدود می کند و روند آن را دشوارتر می سازد.
تفاوت کلیدی: مهریه عندالمطالبه در مقابل عندالاستطاعه
در نظام حقوقی ایران، مهریه بر اساس شرایط پرداخت به دو نوع اصلی عندالمطالبه و عندالاستطاعه تقسیم می شود. درک تفاوت های این دو نوع، برای هر دو طرف عقد ازدواج از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا پیامدهای حقوقی و اجرایی متفاوتی را به همراه دارد. انتخاب نوع مهریه، باید با آگاهی کامل از این تفاوت ها صورت گیرد و صراحتاً در سند ازدواج قید شود تا از بروز اختلافات آتی جلوگیری شود.
تعریف مهریه عندالاستطاعه
مهریه عندالاستطاعه قیدی است که به صراحت در سند ازدواج درج می شود و بر اساس آن، پرداخت مهریه توسط زوج، مشروط به توانایی مالی اوست. به عبارت دیگر، زن تنها زمانی می تواند مهریه اش را مطالبه کند که ثابت شود مرد تمکن و توانایی مالی برای پرداخت آن را دارد. این نوع مهریه، تعهد پرداخت را از یک تعهد مطلق به یک تعهد مشروط تبدیل می کند و بار اثبات تمکن مالی را از دوش مرد برداشته و بر عهده زن می گذارد.
مقایسه جامع از جنبه های مختلف
برای روشن شدن تفاوت های بنیادین این دو نوع مهریه، به مقایسه جامع آن ها از جنبه های مختلف می پردازیم:
| ویژگی | مهریه عندالمطالبه | مهریه عندالاستطاعه |
|---|---|---|
| زمان و شرایط مطالبه | فوری و بدون قید و شرط، به محض عقد نکاح. | منوط به اثبات تمکن مالی زوج توسط زوجه. |
| بار اثبات تمکن مالی | پس از مطالبه زن، مرد باید اعسار (ناتوانی مالی) خود را اثبات کند. (بار اثبات بر عهده زوج است) | زن باید تمکن مالی زوج را برای پرداخت مهریه به اثبات برساند. (بار اثبات بر عهده زوجه است) |
| ضمانت اجرایی کیفری (جلب و بازداشت) | امکان جلب و بازداشت زوج تا سقف ۱۱۰ سکه (یا معادل آن) در صورت عدم پرداخت یا عدم اثبات اعسار. | امکان جلب و بازداشت زوج برای هیچ مقداری از مهریه وجود ندارد، حتی اگر کمتر از ۱۱۰ سکه باشد. |
| حق حبس زوجه | زن می تواند تا زمان دریافت مهریه، از تمکین خودداری کند (در صورت عدم تمکین خاص قبلی). | در مورد اعمال حق حبس در مهریه عندالاستطاعه، اختلاف نظر حقوقی وجود دارد؛ اما نظر غالب این است که حق حبس قابل اعمال نیست، زیرا پرداخت مهریه مشروط به تمکن مالی مرد است. |
| سهولت مطالبه | روند مطالبه برای زن نسبتاً ساده تر است، زیرا بار اثبات اعسار بر عهده مرد است. | روند مطالبه برای زن دشوارتر است، زیرا باید تمکن مالی مرد را ثابت کند که اغلب پیچیده است. |
اهمیت ذکر صریح نوع مهریه در عقدنامه: با توجه به تفاوت های بنیادین فوق، ذکر صریح و روشن نوع مهریه (عندالمطالبه یا عندالاستطاعه) در عقدنامه از اهمیت حیاتی برخوردار است. عدم تصریح در سند، به معنای عندالمطالبه بودن مهریه است. بنابراین، زوجین باید با آگاهی کامل از پیامدهای هر یک، تصمیم نهایی خود را برای تعیین نوع مهریه اتخاذ نمایند تا از بروز سوءتفاهم ها و مشکلات حقوقی در آینده جلوگیری شود.
وضعیت قانون جدید مهریه ۱۴ سکه: شایعه یا واقعیت؟
در سال های اخیر، مباحث زیادی پیرامون قانون جدید مهریه ۱۴ سکه مطرح شده است که نگرانی ها و ابهامات فراوانی را در جامعه، به ویژه میان زوجین و خانواده ها، ایجاد کرده است. بررسی دقیق وضعیت این قانون و تبیین واقعیت آن از اهمیت حقوقی و اجتماعی ویژه ای برخوردار است.
توضیح طرح پیشنهادی
طرح پیشنهادی کاهش سقف ضمانت اجرای کیفری مهریه به ۱۴ سکه، در واقع مبحثی بوده که در مجلس شورای اسلامی و کمیسیون های مربوطه مطرح شده است. هدف اصلی این طرح، کاهش تعداد زندانیان مهریه، جلوگیری از تعیین مهریه های سنگین و نامتعارف که منجر به مشکلات اقتصادی و اجتماعی برای زوج می شود، و همچنین تسهیل امر ازدواج بوده است. بر اساس این طرح، قرار بود سقف ضمانت اجرایی کیفری مهریه از ۱۱۰ سکه تمام بهار آزادی به ۱۴ سکه کاهش یابد و برای مهریه های بیش از این میزان، مهریه به صورت عندالاستطاعه تلقی شود و تنها از طریق توقیف اموال و اثبات تمکن مالی مرد قابل وصول باشد.
وضعیت فعلی و قطعی
در حال حاضر، باید به صورت صریح و قاطع تأکید کرد که طرح قانون جدید مهریه ۱۴ سکه هنوز به تصویب نهایی نرسیده و ابلاغ نشده است. تمامی اخباری که مبنی بر تصویب یا اجرایی شدن این قانون منتشر می شود، صحت نداشته و صرفاً در حد شایعه یا طرح های پیشنهادی در مراحل ابتدایی بررسی باقی مانده اند. برای اینکه یک طرح پیشنهادی به قانون تبدیل شود، باید مراحل متعددی از جمله تصویب در صحن علنی مجلس شورای اسلامی، تأیید شورای نگهبان و سپس ابلاغ رسمی را طی کند که تاکنون هیچ یک از این مراحل برای طرح ۱۴ سکه به صورت کامل طی نشده است.
قانون پابرجا
با توجه به وضعیت فوق، لازم به ذکر است که در حال حاضر، قانون ۱۱۰ سکه تمام بهار آزادی به عنوان سقف ضمانت اجرایی کیفری مهریه، همچنان معتبر و پابرجا است. این بدان معناست که ماده ۲۲ قانون حمایت از خانواده مصوب سال ۱۳۹۱، کماکان ملاک عمل دادگاه ها و مراجع قضایی در خصوص مطالبه و اجرای مهریه است. زوجه می تواند برای مطالبه مهریه خود تا سقف ۱۱۰ سکه، از ضمانت اجرای کیفری (جلب و بازداشت زوج) بهره مند شود و برای مبالغ مازاد بر آن، صرفاً اثبات ملائت زوج (توانایی مالی) ملاک عمل خواهد بود. بنابراین، هرگونه تصمیم گیری در خصوص مهریه، باید بر اساس قوانین جاری و نه بر مبنای شایعات یا طرح های تصویب نشده صورت گیرد.
طرح کاهش سقف ضمانت اجرای کیفری مهریه از ۱۱۰ به ۱۴ سکه، تاکنون به تصویب نهایی مجلس شورای اسلامی نرسیده و ابلاغ نشده است. بنابراین، در حال حاضر، ماده ۲۲ قانون حمایت از خانواده (مبنی بر سقف ۱۱۰ سکه) همچنان ملاک عمل است.
چرا این شایعات مطرح می شود؟
مباحث پیرامون تغییر قوانین مهریه و کاهش سقف ضمانت اجرایی، عمدتاً از طرح های پیشنهادی در مجلس و اظهارنظرهای کارشناسان و مسئولین نشأت می گیرد که با هدف رفع مشکلات اجتماعی و اقتصادی موجود در جامعه، به ویژه مسئله زندانیان مهریه، مطرح می شوند. این طرح ها با وجود نیت خیرخواهانه، گاهی به دلیل انتشار غیردقیق یا ناتمام اخبار در فضای مجازی و رسانه های غیررسمی، به شایعه تبدیل شده و منجر به سردرگمی عمومی می گردند. عمده دلایل طرح این پیشنهادات شامل موارد زیر است:
- کاهش جمعیت زندانیان ناشی از عدم پرداخت مهریه که بار مالی و اجتماعی زیادی را بر دوش دولت و خانواده ها تحمیل می کند.
- جلوگیری از تعیین مهریه های سنگین و نامتعارف که گاه به ابزاری برای فشار یا اهداف غیر ازدواجی تبدیل می شوند.
- کمک به جوانان برای ازدواج آسان تر و کاهش موانع مالی.
با این حال، این نگرانی نیز وجود دارد که کاهش بیش از حد سقف ضمانت اجرایی، حقوق مالی زنان را تضعیف کرده و پشتوانه اقتصادی آنان را در زندگی مشترک و پس از جدایی، کاهش دهد. بنابراین، تا زمان تصویب و ابلاغ رسمی هرگونه قانون جدید، باید به مراجع رسمی و حقوقی اتکا کرده و از توجه به شایعات پرهیز نمود.
مراحل قانونی مطالبه مهریه عندالمطالبه
مطالبه مهریه عندالمطالبه، فرآیندی حقوقی است که زن می تواند از دو مسیر اصلی آن را پیگیری کند: از طریق اداره ثبت اسناد و املاک و یا از طریق دادگاه خانواده. انتخاب مسیر مناسب به شرایط پرونده، وجود اموال قابل توقیف و سرعت مورد نظر برای وصول مهریه بستگی دارد.
مراجعه به اداره ثبت اسناد و املاک
این روش معمولاً اولین گام برای مطالبه مهریه است و مزایا و معایب خاص خود را دارد:
- مزایا:
- سرعت بیشتر: در برخی موارد، فرآیند اجراییه از طریق ثبت ممکن است سریع تر از دادگاه پیش رود، به ویژه اگر اموال منقول یا غیرمنقول مشخصی از زوج به نام او ثبت شده باشد.
- هزینه کمتر در برخی موارد: در ابتدا، هزینه دادرسی در ثبت نسبت به دادگاه کمتر است، اما برای اجرای کامل ممکن است هزینه های دیگری نیز در بر داشته باشد.
- عدم نیاز به تشکیل پرونده قضایی: این روش یک مسیر اجرایی است و مستقیماً به دادگاه مراجعه نمی شود، مگر در صورت بروز اختلاف یا نیاز به جلب.
- معایب:
- محدودیت ها: اداره ثبت تنها می تواند اموالی را توقیف کند که رسماً به نام زوج ثبت شده باشند (مانند ملک، خودرو، حساب بانکی). در صورتی که زوج اموال رسمی نداشته باشد یا اموال خود را منتقل کرده باشد، اداره ثبت با محدودیت مواجه می شود.
- نیاز به معرفی اموال: زوجه باید خودش اموال قابل توقیف زوج را به اداره ثبت معرفی کند. در غیر این صورت، اداره ثبت نمی تواند رأساً اقدام به شناسایی اموال کند.
- توقف اجرای ثبت: اگر زوج ادعای اعسار کند یا اموالی برای توقیف نباشد، پرونده از اداره ثبت به دادگاه ارجاع داده می شود.
- نحوه اقدام: زوجه با در دست داشتن عقدنامه رسمی به دفتر اسناد رسمی که عقد در آنجا ثبت شده یا اداره اجرای ثبت محل اقامت زوج مراجعه کرده و درخواست صدور اجراییه مهریه را تقدیم می کند.
مراجعه به دادگاه خانواده
در صورتی که مطالبه مهریه از طریق ثبت به نتیجه نرسد، یا زوجه از ابتدا تمایل به پیگیری قضایی داشته باشد، می تواند به دادگاه خانواده مراجعه کند:
- زمان و شرایط ارجاع به دادگاه:
- پس از توقف اجرای ثبت به دلیل عدم کشف مال یا ادعای اعسار زوج.
- از ابتدا، در صورتی که زوجه تمایلی به مراجعه به ثبت نداشته باشد یا شرایط خاصی (مانند عدم وجود اموال رسمی) ایجاب کند.
- نحوه اقدام: زوجه باید با تقدیم دادخواست مطالبه مهریه به دادگاه خانواده، روند قضایی را آغاز کند. در این دادخواست، مبلغ مهریه و درخواست صدور حکم برای پرداخت آن قید می شود.
مدارک لازم برای مطالبه مهریه:
- اصل و کپی عقدنامه رسمی.
- اصل و کپی شناسنامه و کارت ملی زوجه.
- در صورت وجود، مدارک مربوط به معرفی اموال زوج.
نقش مشاوره حقوقی و وکیل متخصص در فرآیند مطالبه: با توجه به پیچیدگی های قانونی و رویه های قضایی، استفاده از مشاوره حقوقی یک وکیل متخصص در امور خانواده و مهریه، می تواند به زن در انتخاب مسیر صحیح، آماده سازی مدارک، ارائه دفاعیات مناسب و تسریع در روند وصول مهریه کمک شایانی کند. وکیل می تواند ضمن راهنمایی زوجه در هر مرحله، از تضییع حقوق او جلوگیری کرده و بهترین استراتژی را برای پرونده اتخاذ نماید.
دادخواست اعسار از پرداخت مهریه و تقسیط
دادخواست اعسار از پرداخت مهریه، راهکاری قانونی است که برای حمایت از مردانی که توانایی مالی پرداخت یکجای مهریه را ندارند، در نظر گرفته شده است. این فرآیند، نقش مهمی در تعدیل تعهدات مالی زوج و جلوگیری از پیامدهای سنگین مانند بازداشت ایفا می کند.
تعریف اعسار
«اعسار» به معنای ناتوانی مالی فرد بدهکار برای پرداخت بدهی های خود به صورت یکجا و نقدی است. در مورد مهریه، زمانی که مرد توانایی پرداخت کل مهریه را در یک نوبت ندارد، می تواند با ارائه دادخواست اعسار به دادگاه، درخواست کند تا مهریه به صورت اقساطی یا با پیش پرداخت و اقساط ماهانه/دوره ای، تعیین و پرداخت شود.
شرایط و مدارک اثبات اعسار
برای اینکه دادگاه دادخواست اعسار زوج را بپذیرد، وی باید شرایط و مدارک مشخصی را ارائه دهد. تأکید بر این است که بار اثبات اعسار به طور کامل بر عهده زوج است. مدارک و شرایط لازم معمولاً شامل موارد زیر است:
- لیست کامل اموال: ارائه فهرستی دقیق از کلیه اموال منقول و غیرمنقول خود، اعم از دارایی های نقدی، حساب های بانکی، سهام، خودرو، ملک و هرگونه مال دیگر.
- مدارک مربوط به درآمد: ارائه فیش حقوقی، مدارک شغلی، اظهارنامه مالیاتی و هر سندی که میزان درآمد و منابع مالی زوج را نشان دهد.
- شهادت شهود: معمولاً لازم است حداقل دو نفر شاهد معتبر که از وضعیت مالی زوج آگاه هستند، در دادگاه حاضر شده و شهادت دهند که زوج توانایی پرداخت یکجای مهریه را ندارد. این شهود باید شرایط قانونی لازم را داشته باشند.
- لیست بدهی ها و هزینه ها: ارائه مستنداتی از بدهی های دیگر زوج (وام، اجاره، نفقه و…) و هزینه های ضروری زندگی.
دادگاه با بررسی دقیق این مدارک و انجام تحقیقات لازم، در خصوص پذیرش یا رد دادخواست اعسار تصمیم گیری خواهد کرد.
نتیجه پذیرش اعسار: تقسیط مهریه
در صورتی که دادگاه دادخواست اعسار زوج را بپذیرد، حکم به تقسیط مهریه صادر می کند. این حکم شامل تعیین یک پیش پرداخت (معمولاً مبلغی نقدی که زوج باید فوراً پرداخت کند) و سپس اقساط ماهانه یا دوره ای خواهد بود. میزان پیش پرداخت و اقساط، با توجه به وضعیت مالی زوج، میزان درآمد، تعداد افراد تحت تکفل و سایر هزینه های ضروری زندگی او توسط دادگاه تعیین می شود. هدف از این اقدام، حفظ حقوق زن برای دریافت مهریه، در عین حمایت از مرد در شرایط ناتوانی مالی است.
پیامدهای عدم پرداخت اقساط
پذیرش اعسار و تقسیط مهریه، تعهد زوج را از پرداخت یکجا به پرداخت اقساطی تغییر می دهد، اما مسئولیت او را از بین نمی برد. اگر زوج سه قسط متوالی از مهریه خود را پرداخت نکند، زوجه می تواند مجدداً از دادگاه درخواست صدور حکم جلب و بازداشت وی را کند. در این صورت، حکم جلب صادر شده و زوج تا زمان پرداخت اقساط معوقه و یا ارائه تضمینات لازم، در بازداشت خواهد بود. این سازوکار، تضمینی است برای اینکه زوج به تعهدات اقساطی خود پایبند بماند و از سوءاستفاده از قانون اعسار جلوگیری شود.
نکات حقوقی و کاربردی مهم پیرامون مهریه
مهریه به دلیل ماهیت حقوقی و مالی خود، دارای ابعاد مختلفی است که آگاهی از آن ها برای زوجین و افراد درگیر پرونده های مهریه بسیار ضروری است. این نکات کاربردی می توانند به درک بهتر چگونگی تعامل مهریه با سایر قوانین و شرایط زندگی کمک کنند.
مهریه در عقد موقت و دائم
مهریه در هر دو نوع عقد موقت (متعه) و دائم، یک حق مالی برای زن محسوب می شود، اما تفاوت های کلیدی میان آن ها وجود دارد:
- عقد دائم: در عقد دائم، مهریه به محض انعقاد عقد به مالکیت زن درمی آید و او می تواند هر زمان که بخواهد آن را مطالبه کند (مهریه عندالمطالبه). عدم ذکر مهریه در عقد دائم، عقد را باطل نمی کند و در صورت وقوع نزدیکی، زن مستحق «مهرالمثل» خواهد بود.
- عقد موقت: در عقد موقت، تعیین مهریه یک رکن اصلی صحت عقد است. اگر در عقد موقت مهریه تعیین نشود، عقد باطل است. همچنین، مهریه در عقد موقت به طور کامل به زن تعلق می گیرد، چه نزدیکی صورت گیرد و چه نگیرد، مگر آنکه زن تمام یا قسمتی از مدت عقد را بذل (ببخشد) و نزدیکی صورت نگرفته باشد. حق حبس در عقد موقت قابل اعمال نیست.
مالیات مهریه
بر اساس قوانین مالیاتی جاری در ایران، مهریه در حال حاضر از پرداخت مالیات معاف است. به عبارت دیگر، زن بابت دریافت مهریه، ملزم به پرداخت هیچ گونه مالیاتی نیست. این معافیت با هدف حمایت از حقوق مالی زنان و تسهیل وصول این حق قانونی در نظر گرفته شده است. لازم به ذکر است که شایعاتی مبنی بر تغییر این قانون و وضع مالیات بر مهریه های سنگین مطرح شده، اما تا این لحظه هیچ قانون رسمی در این خصوص تصویب و ابلاغ نشده است و همچنان مهریه از پرداخت مالیات معاف است.
مهریه پس از فوت زوجه
در صورتی که زن فوت کند، حق مهریه او از بین نمی رود، بلکه این حق به عنوان یک دین ممتاز از دارایی های زوج محسوب شده و به ورثه قانونی زن به ارث می رسد. ورثه زن (شامل فرزندان، پدر و مادر) می توانند سهم الارث خود را از مهریه متوفی، از زوج مطالبه کنند. میزان وراث و سهم هر یک، مطابق با قوانین ارث تعیین می شود و زوج موظف به پرداخت سهم هر یک از وراث خواهد بود. این موضوع نشان دهنده ماهیت مالی قوی مهریه است که حتی پس از فوت زن نیز به قوت خود باقی می ماند.
مهریه و تورم
قانونگذار برای حفظ ارزش واقعی مهریه در برابر تورم، مقرر کرده است که مهریه باید به نرخ روز محاسبه و پرداخت شود. این اصل، در ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی و همچنین تبصره ماده ۲۲ قانون حمایت از خانواده به صراحت بیان شده است. به این معنا که اگر مهریه به صورت سکه یا طلا تعیین شده باشد، ارزش آن بر اساس قیمت روز سکه یا طلا در زمان مطالبه و پرداخت محاسبه می شود. برای مهریه های غیرسکه ای که در گذشته به صورت ریالی تعیین شده اند، شاخص بانک مرکزی برای تعدیل و محاسبه ارزش فعلی آن ملاک قرار می گیرد. این سازوکار به منظور جلوگیری از تضعیف حقوق مالی زن به دلیل کاهش ارزش پول و تورم طی سالیان متمادی طراحی شده است.
بخشیدن مهریه
بخشیدن مهریه یک اقدام کاملاً ارادی و حقوقی است که زن می تواند در هر زمانی از زندگی مشترک یا پس از آن، تمام یا قسمتی از مهریه خود را به همسرش ببخشد. این اقدام دارای شرایط و تشریفات قانونی خاصی است:
- اراده آزاد: بخشش مهریه باید با اراده آزاد و بدون هیچگونه اجبار یا فشاری از سوی زن صورت گیرد.
- رسمی بودن: برای اینکه بخشش مهریه از نظر قانونی اعتبار کامل داشته باشد و قابل انکار نباشد، بهتر است در یک سند رسمی (مانند اقرارنامه محضری در دفتر اسناد رسمی) ثبت شود. گرچه بخشش غیررسمی نیز در صورت اثبات، اعتبار دارد، اما سند رسمی اطمینان بیشتری ایجاد می کند.
- رجوع ناپذیری: در صورتی که بخشش مهریه به صورت «ابراء ذمه» (به معنای بری کردن مرد از دین) صورت گیرد، زن دیگر نمی تواند از بخشش خود رجوع کند. اما اگر به صورت «هبه» (هدیه) باشد، زن می تواند در شرایط خاصی از هبه خود رجوع کند، مگر اینکه این هبه از نوع هبه معوض باشد یا مال هبه شده تلف شده باشد. بنابراین، نحوه نگارش سند بخشش مهریه از اهمیت بالایی برخوردار است.
نتیجه گیری
بررسی جامع قوانین و مباحث پیرامون مهریه، به وضوح نشان می دهد که در حال حاضر، حق مطالبه و ضمانت اجرایی مهریه در نظام حقوقی ایران، بر مبنای قاعده ۱۱۰ سکه تمام بهار آزادی استوار است. این بدین معناست که زوجه می تواند برای مطالبه مهریه خود تا سقف ۱۱۰ سکه، از اهرم های قانونی قوی، از جمله درخواست جلب و بازداشت زوج بهره مند شود. در خصوص مهریه هایی که از این سقف تجاوز می کنند، اصل حق برای زوجه محفوظ است، اما برای وصول بخش مازاد، تنها توانایی مالی و ملائت زوج ملاک عمل قرار گرفته و امکان اعمال ضمانت های کیفری وجود نخواهد داشت.
همچنین، لازم به تأکید است که طرح های پیشنهادی نظیر «قانون مهریه ۱۴ سکه»، با وجود مباحث و گمانه زنی های فراوان در فضای عمومی و رسانه ای، تاکنون به تصویب نهایی در مجلس شورای اسلامی و تأیید شورای نگهبان نرسیده و به عنوان قانون ابلاغ نشده است. بنابراین، تمامی تصمیمات حقوقی و اقدامات عملی در خصوص تعیین، مطالبه و پرداخت مهریه باید بر پایه قوانین جاری و معتبر صورت گیرد و از توجه به شایعات و اخبار غیررسمی پرهیز شود. مهریه عندالمطالبه، به زن این حق را می دهد که در هر زمان مهریه خود را طلب کند، در حالی که در مهریه عندالاستطاعه، مطالبه منوط به اثبات تمکن مالی زوج از سوی زوجه است و تفاوت های حقوقی و اجرایی چشمگیری بین این دو نوع وجود دارد.
در نهایت، با توجه به پیچیدگی های قوانین خانواده و مهریه، و همچنین نوسانات اقتصادی و تغییرات احتمالی آتی، به تمامی زوجین و افرادی که به نحوی با این موضوع درگیر هستند، توصیه می شود که پیش از هرگونه تصمیم گیری یا اقدامی، با وکلای متخصص و کارشناسان حقوقی مجرب مشورت نمایند. آگاهی کامل از حقوق و تعهدات قانونی، می تواند به اتخاذ تصمیمات آگاهانه، جلوگیری از بروز مشکلات حقوقی و حفظ آرامش و ثبات خانواده کمک شایانی کند.