ایمپکت فاکتور چند خوبه

ایمپکت فاکتور یا ضریب تاثیر معیاری کلیدی برای ارزیابی اعتبار و جایگاه مجلات علمی در دنیای پژوهش است که توسط Clarivate Analytics در JCR محاسبه می‌شود. اینکه ایمپکت فاکتور یک مجله خوب محسوب شود کاملاً به رشته علمی و حوزه تخصصی آن بستگی دارد.

این شاخص که نشان‌دهنده میانگین استناد به مقالات یک مجله در بازه زمانی مشخص است ابزاری مهم برای محققان جهت انتخاب محل مناسب برای انتشار دستاوردهای علمی‌شان محسوب می‌شود. درک صحیح نحوه محاسبه مزایا محدودیت‌ها و معیارهای جایگزین ضریب تاثیر برای هر پژوهشگری ضروری است.

ایمپکت فاکتور یا ضریب تاثیر چیست؟

ایمپکت فاکتور (Impact Factor) یا ضریب تاثیر شاخصی کمی است که برای ارزیابی اهمیت نسبی و میزان تأثیرگذاری یک مجله علمی در رشته تخصصی خود به کار می‌رود. این معیار بر اساس فراوانی استنادهایی که به مقالات منتشر شده در آن مجله صورت می‌گیرد محاسبه می‌شود. به بیان ساده ضریب تاثیر نشان می‌دهد که به طور متوسط هر مقاله منتشر شده در یک مجله در یک دوره زمانی مشخص (معمولاً دو سال گذشته) چند بار توسط مقالات دیگر مورد استناد قرار گرفته است. این شاخص که توسط مؤسسه Clarivate Analytics از طریق پایگاه داده Journal Citation Reports (JCR) منتشر می‌شود به محققان کتابداران و مؤسسات دانشگاهی کمک می‌کند تا ارزش و اعتبار نشریات مختلف را درک کنند و تصمیمات آگاهانه‌تری در خصوص مطالعه استناد و انتشار مقالات خود اتخاذ نمایند. ضریب تاثیر به عنوان یک معیار استاندارد در بسیاری از زمینه‌های علمی پذیرفته شده است هرچند که محدودیت‌ها و انتقاداتی نیز به آن وارد است و نباید تنها ملاک ارزیابی کیفیت یک مجله یا مقاله در نظر گرفته شود.

تاریخچه ضریب تاثیر

ایده اولیه ضریب تاثیر یا ایمپکت فاکتور برای اولین بار در دهه 1960 توسط یوجین گارفیلد بنیانگذار مؤسسه اطلاعات علمی (ISI) مطرح شد. هدف اصلی گارفیلد از توسعه این شاخص کمک به کتابداران و محققان برای شناسایی و انتخاب مهم‌ترین و تأثیرگذارترین مجلات علمی در هر حوزه تخصصی بود. در آن زمان ارزیابی مجلات عمدتاً بر اساس شهرت یا حجم انتشار صورت می‌گرفت و معیار کمی و عینی برای سنجش میزان استفاده و استناد به مقالات کمتر وجود داشت. گارفیلد با معرفی ضریب تاثیر یک ابزار آماری فراهم کرد که نشان می‌داد مقالات یک مجله به چه میزان در جامعه علمی مورد توجه قرار می‌گیرند. در ابتدا محاسبه این ضریب به صورت دستی و با شمارش استنادها انجام می‌شد اما با پیشرفت فناوری و ظهور پایگاه‌های داده استنادی مانند Web of Science که توسط ISI توسعه یافت محاسبه ضریب تاثیر به صورت خودکار و سالانه امکان‌پذیر شد. از سال 1975 ضریب تاثیر به طور منظم برای مجلات نمایه شده در JCR منتشر شده و به سرعت به یکی از شناخته‌شده‌ترین و پرکاربردترین معیارهای ارزیابی مجلات تبدیل شد.

نحوه محاسبه ضریب تاثیر

نحوه محاسبه ضریب تاثیر یک مجله برای یک سال مشخص (مثلاً سال X) بر اساس تعداد استنادهایی است که مقالات منتشر شده در آن مجله طی دو سال قبل (سال‌های X-1 و X-2) در سال X دریافت کرده‌اند. فرمول کلی محاسبه ضریب تاثیر به این صورت است:
ضریب تاثیر در سال X = (تعداد کل استنادها در سال X به مقالات منتشر شده در سال‌های X-1 و X-2) تقسیم بر (تعداد کل مقالات قابل استناد منتشر شده در سال‌های X-1 و X-2)
به عنوان مثال اگر در سال 2023 به مقالاتی که یک مجله در سال 2021 (سال X-2) و 2022 (سال X-1) منتشر کرده است مجموعاً 500 بار استناد شده باشد و تعداد کل مقالات قابل استناد منتشر شده در آن مجله در سال 2021 برابر با 100 مقاله و در سال 2022 برابر با 150 مقاله باشد ضریب تاثیر آن مجله در سال 2023 به صورت زیر محاسبه می‌شود:
تعداد کل استنادها در سال 2023 به مقالات 2021 و 2022 = 500
تعداد کل مقالات قابل استناد در سال‌های 2021 و 2022 = 100 + 150 = 250
ضریب تاثیر در سال 2023 = 500 / 250 = 2
این عدد نشان می‌دهد که به طور متوسط هر مقاله منتشر شده در آن مجله در سال‌های 2021 و 2022 در سال 2023 دو بار مورد استناد قرار گرفته است. لازم به ذکر است که تنها مقالات قابل استناد (مانند مقالات پژوهشی مقالات مروری و نامه‌ها) در مخرج کسر لحاظ می‌شوند و مواردی مانند سرمقاله اخبار یا چکیده‌ها معمولاً حذف می‌شوند.

اهمیت ضریب تاثیر برای محققان

ضریب تاثیر برای محققان دانشگاهی از اهمیت بسزایی برخوردار است و می‌تواند در جنبه‌های مختلف مسیر شغلی آن‌ها تأثیرگذار باشد. یکی از اصلی‌ترین دلایل اهمیت آن نقش آن در انتخاب مجله برای انتشار مقالات است. محققان اغلب تمایل دارند یافته‌های خود را در مجلاتی با ضریب تاثیر بالا منتشر کنند زیرا این نشریات معمولاً مخاطبان وسیع‌تری دارند و احتمال دیده شدن و استناد به مقاله توسط سایر پژوهشگران را افزایش می‌دهند. انتشار در مجلات معتبر با ضریب تاثیر بالا می‌تواند به اعتبار علمی محقق بیفزاید رزومه او را تقویت کند و در فرآیندهای ارتقاء استخدام و دریافت گرنت‌های پژوهشی مؤثر باشد. بسیاری از کمیته‌های علمی در دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی ضریب تاثیر مجلاتی که یک محقق در آن‌ها مقاله منتشر کرده است را به عنوان یکی از معیارهای ارزیابی عملکرد او در نظر می‌گیرند. بنابراین درک جایگاه یک مجله از نظر ضریب تاثیر به محقق کمک می‌کند تا استراتژی انتشار خود را بهینه کرده و تأثیرگذاری پژوهش‌هایش را در جامعه علمی افزایش دهد.

مزایای ضریب تاثیر

ضریب تاثیر با وجود محدودیت‌هایش مزایایی دارد که آن را به یک ابزار پرکاربرد در ارزیابی مجلات علمی تبدیل کرده است. یکی از مهم‌ترین مزایای آن ارائه یک معیار کمی و نسبتاً ساده برای مقایسه مجلات در یک حوزه تخصصی مشخص است. این معیار به محققان و کتابداران کمک می‌کند تا به سرعت تصویری کلی از میزان استناد به مقالات یک مجله به دست آورند. همچنین ضریب تاثیر می‌تواند نشان‌دهنده میزان فعالیت و پویایی یک حوزه علمی باشد؛ مجلاتی که در حوزه‌های نوظهور یا بسیار فعال فعالیت می‌کنند معمولاً ضریب تاثیر بالاتری دارند. برای ناشران نیز ضریب تاثیر می‌تواند ابزاری برای ارزیابی عملکرد مجلاتشان و جذب مقالات با کیفیت باشد. علاوه بر این در فرآیندهای تصمیم‌گیری برای خرید اشتراک مجلات توسط کتابخانه‌ها و مؤسسات ضریب تاثیر اغلب به عنوان یکی از فاکتورهای مهم در نظر گرفته می‌شود. این شاخص می‌تواند به عنوان یک فیلتر اولیه برای شناسایی مجلات تأثیرگذار در میان تعداد زیادی از نشریات عمل کند.

ضریب تاثیر چگونه بر فرصت های انتشار اثر می گذارد

ضریب تاثیر به طور مستقیم بر فرصت‌های انتشار مقالات علمی برای محققان تأثیر می‌گذارد. مجلاتی که دارای ضریب تاثیر بالاتری هستند معمولاً اعتبار و شهرت بیشتری در جامعه علمی دارند و به همین دلیل تعداد مقالات ارسالی به آن‌ها بسیار زیاد است. این رقابت بالا به این معنی است که فرآیند داوری در این مجلات سخت‌گیرانه‌تر است و تنها مقالاتی با کیفیت علمی بسیار بالا نوآوری قابل توجه و اهمیت گسترده برای آن حوزه تخصصی شانس پذیرش پیدا می‌کنند. در نتیجه انتشار در این مجلات دشوارتر و زمان‌برتر است. از سوی دیگر انتشار در مجلات با ضریب تاثیر پایین‌تر ممکن است آسان‌تر باشد اما این مجلات معمولاً خوانندگان کمتری دارند و احتمال استناد به مقالات منتشر شده در آن‌ها پایین‌تر است. بنابراین محققان باید با در نظر گرفتن اهمیت ضریب تاثیر برای پیشرفت شغلی خود اما همچنین با توجه به کیفیت و ماهیت پژوهش خود و مخاطب هدف مجله مناسبی را برای ارسال مقاله انتخاب کنند. گاهی انتشار در یک مجله تخصصی با ضریب تاثیر متوسط اما مرتبط با حوزه دقیق پژوهش می‌تواند تأثیرگذاری بیشتری نسبت به انتشار در یک مجله با ضریب تاثیر بسیار بالا اما با حوزه گسترده‌تر داشته باشد.

نحوه یافتن ضریب تاثیر مجلات

برای یافتن ضریب تاثیر یک مجله چندین منبع معتبر وجود دارد که محققان می‌توانند از آن‌ها استفاده کنند. اصلی‌ترین منبع گزارش‌های استنادی مجله (Journal Citation Reports – JCR) است که توسط Clarivate Analytics (که قبلاً بخشی از تامسون رویترز بود و مؤسسه اطلاعات علمی ISI را در اختیار داشت) منتشر می‌شود. JCR شامل اطلاعات مربوط به ضریب تاثیر مجلات نمایه شده در پایگاه داده Web of Science است. دسترسی به JCR معمولاً از طریق اشتراک دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی امکان‌پذیر است. علاوه بر JCR پایگاه داده Scopus که توسط الزویر ارائه می‌شود نیز معیارهای مشابهی مانند CiteScore را برای مجلات نمایه شده خود محاسبه و ارائه می‌دهد که می‌تواند به عنوان مکملی برای ضریب تاثیر در نظر گرفته شود. همچنین برخی پایگاه‌های داده دیگر مانند SCImago Journal & Country Rank (SJR) که بر اساس داده‌های اسکوپوس استوار است و CiteFactor نیز اطلاعاتی در خصوص رتبه‌بندی و معیارهای استنادی مجلات ارائه می‌دهند. در نهایت بسیاری از مجلات معتبر نیز ضریب تاثیر خود را در وب‌سایت رسمی‌شان اعلام می‌کنند اما همواره توصیه می‌شود برای اطمینان از صحت اطلاعات به منابع اصلی و معتبر مانند JCR یا SJR مراجعه شود.

ایمپکت فاکتور چند خوبه

اینکه ایمپکت فاکتور یا ضریب تاثیر «خوب» محسوب شود یک عدد ثابت و مشخص برای همه رشته‌های علمی نیست و کاملاً وابسته به حوزه تخصصی مجله و میانگین ضرایب تاثیر در آن رشته است. در برخی رشته‌ها مانند علوم پایه زیست‌شناسی پزشکی یا فیزیک که حجم تولید علم و استنادها بالاست ضریب تاثیر مجلات به طور کلی بالاتر است و ممکن است یک ضریب تاثیر 5 یا بالاتر خوب تلقی شود در حالی که در رشته‌های علوم انسانی علوم اجتماعی یا ریاضیات که الگوهای استناد متفاوت است و ممکن است کتاب‌ها یا مقالات کنفرانس نقش پررنگ‌تری داشته باشند میانگین ضریب تاثیر پایین‌تر است و حتی یک ضریب تاثیر 1 یا 2 نیز می‌تواند نشان‌دهنده جایگاه خوبی برای یک مجله باشد. بنابراین برای ارزیابی خوب بودن ضریب تاثیر یک مجله باید آن را با سایر مجلات هم‌رده و هم‌حوزه مقایسه کرد. مجله‌ای با ضریب تاثیر 3 در یک رشته که میانگین ضریب تاثیر مجلات آن حدود 1.5 است بسیار خوب محسوب می‌شود در حالی که همین ضریب در رشته‌ای با میانگین 10 متوسط یا حتی پایین‌تر قلمداد می‌گردد. به طور خلاصه ضریب تاثیر خوب نسبی است و باید در بستر رشته علمی و در مقایسه با مجلات مشابه سنجیده شود.

ضریب تاثیر متوسط مجلات

ضریب تاثیر متوسط مجلات به شدت بسته به رشته علمی و حتی زیرشاخه‌های آن متفاوت است. همانطور که اشاره شد نمی‌توان یک عدد واحد را به عنوان میانگین کلی برای تمام مجلات در نظر گرفت. با این حال می‌توان به طور کلی بیان کرد که مجلات در رشته‌های علوم طبیعی مانند فیزیک شیمی زیست‌شناسی و پزشکی معمولاً میانگین ضریب تاثیر بالاتری نسبت به مجلات در رشته‌های علوم اجتماعی علوم انسانی و هنر دارند. این تفاوت ناشی از عواملی مانند سرعت پیشرفت پژوهش تعداد محققان فعال در آن حوزه الگوهای استناد و فرمت‌های غالب انتشار (مقاله در مقابل کتاب یا کنفرانس) در هر رشته است. به عنوان مثال در حوزه پزشکی یا بیوشیمی ممکن است میانگین ضریب تاثیر مجلات معتبر بین 3 تا 5 یا حتی بالاتر باشد در حالی که در حوزه ادبیات یا فلسفه این میانگین می‌تواند کمتر از 1 باشد. پایگاه‌های داده‌ای مانند JCR و SJR معمولاً اطلاعاتی در خصوص میانگین ضریب تاثیر مجلات در دسته‌بندی‌های موضوعی مختلف ارائه می‌دهند که به محققان کمک می‌کند تا تصویری واقع‌بینانه‌تر از جایگاه یک مجله در حوزه خود به دست آورند. درک این تفاوت‌های میان‌رشته‌ای برای ارزیابی صحیح ضریب تاثیر یک مجله بسیار مهم است.

بالاترین ایمپکت فاکتور چند است

بالاترین ایمپکت فاکتور یا ضریب تاثیر در بین مجلات علمی معمولاً متعلق به نشریات بسیار معتبر و بین‌رشته‌ای در حوزه علوم پایه و پزشکی است که مقالاتی با اهمیت گسترده و تأثیرگذار در چندین زمینه منتشر می‌کنند. این مجلات به دلیل ماهیت مقالاتشان که به سرعت مورد توجه و استناد محققان در حوزه‌های مختلف قرار می‌گیرند ضرایب تاثیر بسیار بالایی دارند. به عنوان مثال مجلاتی مانند Nature Science The New England Journal of Medicine The Lancet و Cell به طور مداوم در میان مجلات با بالاترین ضریب تاثیر در جهان قرار دارند. این ضرایب می‌توانند سال به سال متغیر باشند اما اغلب در محدوده‌های بسیار بالا گاهی بالای 50 100 یا حتی بیشتر قرار می‌گیرند. به عنوان نمونه‌ای که در داده‌های رقبا ذکر شد مجله پزشکی نیوانگلند با ضریب تاثیر حدود 74 در یک سال خاص نمونه‌ای از بالاترین ضرایب تاثیر است. با این حال باید توجه داشت که این مجلات استثنا هستند و ضریب تاثیر آن‌ها بسیار بالاتر از میانگین مجلات در هر رشته‌ای است. انتشار در این مجلات بسیار دشوار و رقابتی است و نشان‌دهنده دستاوردهای پژوهشی برجسته و پیشگامانه است.

ضریب تاثیر مجلات ISC پایگاه استنادی علوم جهان اسلام

پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) یک سیستم اطلاع‌رسانی علمی است که به نمایه‌سازی و ارزیابی مجلات علمی منتشر شده در کشورهای اسلامی می‌پردازد. ISC نیز مانند ISI و Scopus معیارهای استنادی خود از جمله ضریب تاثیر را برای مجلات تحت پوشش خود محاسبه و منتشر می‌کند. هدف اصلی ISC فراهم کردن اطلاعاتی در خصوص تولید علم و تأثیرگذاری نشریات در جهان اسلام و کمک به ارتقاء جایگاه علمی این کشورها است. ضریب تاثیر مجلات ISC نیز مانند سایر پایگاه‌ها بسته به رشته علمی کیفیت مقالات منتشر شده تعداد محققان فعال در آن حوزه در کشورهای اسلامی و الگوهای استناد متفاوت است. مجلات ISC در رشته‌های مختلفی از جمله علوم پایه مهندسی پزشکی علوم اجتماعی و علوم انسانی فعالیت می‌کنند. برای یافتن ضریب تاثیر مجلات ISC می‌توان به وب‌سایت رسمی این پایگاه مراجعه کرد. این ضریب برای محققان کشورهای اسلامی به خصوص در فرآیندهای ارزیابی داخلی و منطقه‌ای از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و به آن‌ها کمک می‌کند تا نشریات معتبر در منطقه خود را شناسایی کنند.

ایمپکت فاکتور مجلات ایرانی

ایران دارای جامعه علمی فعال و تعداد قابل توجهی مجله علمی در رشته‌های مختلف است. بسیاری از مجلات ایرانی در پایگاه‌های اطلاعاتی بین‌المللی مانند Web of Science (ISI) و Scopus نمایه‌سازی شده‌اند و بنابراین دارای ضریب تاثیر بین‌المللی نیز هستند. علاوه بر این پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) نیز بخش قابل توجهی از مجلات ایرانی را نمایه‌سازی کرده و ضریب تاثیر آن‌ها را محاسبه می‌کند. ضریب تاثیر مجلات ایرانی چه در سطح بین‌المللی و چه در سطح ISC بسیار متنوع است و از مقادیر پایین (نزدیک به صفر) تا مقادیر نسبتاً بالا متغیر است. مجلات ایرانی که در پایگاه‌های بین‌المللی معتبر با ضریب تاثیر بالا نمایه‌سازی شده‌اند معمولاً در رشته‌هایی مانند فنی و مهندسی پزشکی شیمی و فیزیک فعالیت می‌کنند و مقالات آن‌ها به زبان انگلیسی منتشر می‌شود. مجلات فارسی‌زبان نیز در ISC و برخی پایگاه‌های داخلی نمایه‌سازی می‌شوند و ضریب تاثیر آن‌ها در سطح ملی و منطقه‌ای اهمیت دارد. انتخاب مجله ایرانی برای انتشار بستگی به هدف محقق (اهمیت بین‌المللی یا داخلی) مخاطب مورد نظر و سیاست‌های ارزیابی در دانشگاه یا مؤسسه متبوع دارد. برای اطلاع از ضریب تاثیر مجلات ایرانی می‌توان به JCR Scopus ISC و وب‌سایت خود مجلات مراجعه کرد.

ایمپکت فاکتور مجلات اسکوپوس

اسکوپوس (Scopus) یکی از بزرگترین پایگاه‌های داده استنادی در جهان است که توسط انتشارات الزویر (Elsevier) مدیریت می‌شود. این پایگاه طیف وسیعی از مجلات علمی کتاب‌ها مقالات کنفرانس و پتنت‌ها را از ناشران مختلف پوشش می‌دهد. اگرچه اسکوپوس به طور مستقیم از اصطلاح «ایمپکت فاکتور» که معیار اختصاصی Clarivate Analytics است استفاده نمی‌کند اما معیارهای استنادی مشابهی مانند CiteScore SJR (SCImago Journal Rank) و SNIP (Source Normalized Impact per Paper) را برای مجلات تحت پوشش خود محاسبه و ارائه می‌دهد. در عمل SJR و CiteScore اغلب به عنوان جایگزین‌هایی برای ایمپکت فاکتور در نظر گرفته می‌شوند و هدف مشابهی در سنجش تأثیرگذاری مجلات بر اساس استنادها دارند. مجلات نمایه‌شده در اسکوپوس بسته به رشته علمی و کیفیت مقالاتشان دارای مقادیر متفاوتی از این معیارها هستند. مجلات برتر در اسکوپوس نیز مانند مجلات برتر ISI ضرایب استنادی بالایی دارند. برای یافتن SJR یا CiteScore یک مجله در اسکوپوس می‌توان به وب‌سایت Scopus یا SCImago Journal & Country Rank مراجعه کرد. بسیاری از دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی در سراسر جهان از معیارهای اسکوپوس در کنار معیارهای ISI برای ارزیابی مجلات و عملکرد محققان استفاده می‌کنند.

محدودیت ها و معایب ایمپکت فاکتور

با وجود استفاده گسترده ایمپکت فاکتور دارای محدودیت‌ها و معایب قابل توجهی است که استفاده از آن را به عنوان تنها معیار ارزیابی کیفیت محل تردید قرار می‌دهد. یکی از اصلی‌ترین محدودیت‌ها وابستگی شدید آن به حوزه علمی است؛ مقایسه ضریب تاثیر مجلات در رشته‌های مختلف بی‌معنی است. همچنین ضریب تاثیر میانگینی است که تأثیر مقالات منفرد را نادیده می‌گیرد؛ ممکن است یک مقاله بسیار تأثیرگذار در مجله‌ای با ضریب تاثیر متوسط منتشر شود در حالی که مجله‌ای با ضریب تاثیر بالا شامل مقالات کم‌تأثیر نیز باشد. دوره محاسبه دو ساله نیز می‌تواند محدودکننده باشد به خصوص در رشته‌هایی که استناد به مقالات زمان بیشتری می‌برد (مانند علوم انسانی) یا در مقابل در حوزه‌هایی که پیشرفت سریع است. انواع مقالات نیز تأثیرگذارند؛ مقالات مروری معمولاً بیشتر از مقالات پژوهشی استناد می‌گیرند و انتشار بیشتر مقالات مروری می‌تواند به طور مصنوعی ضریب تاثیر یک مجله را افزایش دهد. علاوه بر این ضریب تاثیر تنها استنادهای مقالات منتشر شده در مجلات نمایه شده را در نظر می‌گیرد و سایر اشکال استناد (مانند استناد در کتاب‌ها گزارش‌ها یا پایان‌نامه‌ها) یا تأثیرات غیر استنادی (مانند تأثیر بر سیاست‌گذاری یا جامعه) را نادیده می‌گیرد.

پتانسیل دستکاری ضریب تاثیر

یکی از نگرانی‌های جدی در مورد ضریب تاثیر پتانسیل دستکاری آن است که می‌تواند اعتبار این معیار را تضعیف کند. روش‌های مختلفی برای دستکاری ضریب تاثیر وجود دارد. یکی از رایج‌ترین آن‌ها «خوداستنادی» (Self-citation) است؛ هم نویسندگان ممکن است به طور افراطی به مقالات قبلی خود یا مقالات منتشر شده در مجله‌ای که در آن مقاله جدیدی دارند استناد کنند و هم سردبیران مجلات ممکن است نویسندگان را تشویق یا حتی اجبار کنند تا به مقالات منتشر شده در همان مجله استناد نمایند. این کار باعث افزایش مصنوعی تعداد استنادها و در نتیجه ضریب تاثیر می‌شود. روش دیگر «انباشت استناد» (Citation Stacking) است که در آن گروهی از مجلات به طور متقابل به مقالات یکدیگر استناد می‌کنند تا ضرایب تاثیر خود را بالا ببرند. همچنین برخی مجلات ممکن است با انتشار تعداد بیشتری مقالات مروری (که معمولاً بیشتر استناد می‌گیرند) یا با تغییر سیاست‌های پذیرش خود به سمت موضوعات داغ و پرطرفدار سعی در افزایش ضریب تاثیر داشته باشند. این اقدامات غیراخلاقی تصویری غیرواقعی از تأثیرگذاری یک مجله ارائه می‌دهند و نشان می‌دهند که ضریب تاثیر همواره معیاری قابل اتکا برای کیفیت واقعی یک مجله نیست.

معیارهای جایگزین اچ ایندکس در مقابل ایمپکت فاکتور

با توجه به محدودیت‌های ضریب تاثیر در ارزیابی جامع تأثیر پژوهش معیارهای جایگزین و مکملی توسعه یافته‌اند. یکی از مهم‌ترین این معیارها اچ ایندکس (H-index) است. در حالی که ضریب تاثیر به ارزیابی مجلات می‌پردازد اچ ایندکس برای ارزیابی عملکرد استنادی یک محقق گروه پژوهشی یا حتی یک مؤسسه به کار می‌رود. اچ ایندکس تصویری از کمیت (تعداد انتشارات) و کیفیت (تعداد استنادها) خروجی پژوهشی یک فرد یا نهاد ارائه می‌دهد. علاوه بر اچ ایندکس معیارهای دیگری مانند CiteScore SJR و SNIP (که پیش‌تر در بخش اسکوپوس به آن‌ها اشاره شد) نیز برای ارزیابی مجلات مورد استفاده قرار می‌گیرند و هر کدام رویکردهای متفاوتی در محاسبه تأثیر استنادی دارند. همچنین معیارهای نوظهوری تحت عنوان آلت‌متریکس (Altmetrics) در حال توسعه هستند که تأثیر پژوهش را فراتر از استنادهای آکادمیک از جمله میزان بحث و گفتگو درباره آن در شبکه‌های اجتماعی پوشش رسانه‌ای دانلودها و استفاده در سیاست‌گذاری‌ها می‌سنجند. استفاده ترکیبی از ضریب تاثیر و این معیارهای جایگزین می‌تواند ارزیابی جامع‌تر و دقیق‌تری از تأثیر واقعی پژوهش ارائه دهد.

تعریف H-index و نحوه محاسبه آن

اچ ایندکس (H-index) که توسط فیزیکدان خورخه هیرش در سال 2005 پیشنهاد شد معیاری برای ارزیابی تأثیر و بهره‌وری یک محقق یا نهاد پژوهشی است. اچ ایندکس یک محقق برابر با عددی مانند ‘h’ است که نشان می‌دهد آن محقق ‘h’ مقاله منتشر کرده است که هر کدام حداقل ‘h’ بار مورد استناد قرار گرفته‌اند. برای محاسبه اچ ایندکس یک محقق ابتدا لیست تمام مقالات او را بر اساس تعداد استنادها به ترتیب نزولی مرتب می‌کنیم. سپس از ابتدای لیست شروع می‌کنیم و به پایین می‌رویم. اچ ایندکس برابر با بزرگترین عددی (h) است که رتبه آن مقاله در لیست مرتب شده (از 1 تا N) کمتر یا مساوی با تعداد استنادهای آن مقاله باشد. به عنوان مثال اگر یک محقق 10 مقاله داشته باشد که به ترتیب 25 18 12 9 7 5 4 3 1 0 بار استناد گرفته‌اند اچ ایندکس او برابر با 5 است زیرا او 5 مقاله دارد که هر کدام حداقل 5 بار استناد گرفته‌اند (مقالات با 25 18 12 9 7 استناد) اما 6 مقاله ندارد که هر کدام حداقل 6 بار استناد گرفته باشند (مقاله ششم تنها 5 استناد دارد). اچ ایندکس را می‌توان برای مجموعه‌ای از مقالات یک گروه یا مؤسسه نیز محاسبه کرد.

مزایا و معایب H-index به عنوان جایگزینی برای ایمپکت فاکتور

اچ ایندکس به عنوان معیاری برای ارزیابی محققان مزایایی نسبت به ضریب تاثیر مجلات دارد. اولاً اچ ایندکس مستقیماً عملکرد استنادی یک فرد را می‌سنجد نه مجله‌ای که او در آن منتشر کرده است که ارزیابی فردی‌تری ارائه می‌دهد. ثانیاً اچ ایندکس هم کمیت و هم کیفیت (بر اساس استناد) انتشارات را در نظر می‌گیرد. ثالثاً اچ ایندکس نسبت به نوسانات سالانه کمتر حساس است و نمایانگر تأثیر تجمعی کار یک محقق در طول زمان است. با این حال اچ ایندکس نیز معایبی دارد. یکی از اصلی‌ترین آن‌ها سوگیری آن نسبت به محققان با سابقه کاری طولانی‌تر است زیرا زمان بیشتری برای جمع‌آوری استناد داشته‌اند. همچنین اچ ایندکس تأثیر مقالات بسیار پر استناد را به طور کامل منعکس نمی‌کند؛ یک مقاله با هزاران استناد همان تأثیر را بر اچ ایندکس می‌گذارد که مقاله‌ای با تعداد استناد برابر با خود اچ ایندکس. اچ ایندکس همچنین ماهیت رشته‌ای پژوهش را در نظر نمی‌گیرد و مقایسه اچ ایندکس محققان در رشته‌های مختلف با الگوهای استنادی متفاوت دشوار است. علاوه بر این مانند ضریب تاثیر اچ ایندکس نیز تنها بر استنادهای آکادمیک تمرکز دارد و سایر ابعاد تأثیر پژوهش را نادیده می‌گیرد.

پیامدهای ضریب تاثیر برای تحقیقات دانشگاهی

اتکای گسترده به ضریب تاثیر در ارزیابی تحقیقات دانشگاهی پیامدهای قابل توجهی دارد. یکی از اصلی‌ترین پیامدها ایجاد فشار بر محققان برای انتشار در مجلات با ضریب تاثیر بالا است. این فشار می‌تواند منجر به تمرکز بیش از حد بر یافتن نتایج «قابل انتشار» در مجلات معتبر به جای دنبال کردن پرسش‌های پژوهشی مهم اما کمتر پرطرفدار شود. همچنین ممکن است باعث شود محققان از انتشار در مجلات تخصصی‌تر اما با ضریب تاثیر پایین‌تر که برای جامعه کوچک‌تری از متخصصان بسیار ارزشمند هستند اجتناب کنند. این پدیده می‌تواند منجر به کاهش تنوع در انتشار و محدود شدن دسترسی به تحقیقات در مجلات تخصصی شود. علاوه بر این تمرکز بر ضریب تاثیر می‌تواند فرآیند داوری را تحت تأثیر قرار دهد؛ داوران ممکن است به جای تمرکز صرف بر کیفیت علمی به پتانسیل استنادی مقاله نیز توجه کنند. در نهایت استفاده از ضریب تاثیر در تصمیم‌گیری‌های مربوط به استخدام ارتقاء و تأمین مالی می‌تواند منجر به نادیده گرفتن سایر جنبه‌های مهم عملکرد محقق مانند تدریس راهنمایی دانشجویان فعالیت‌های خدماتی یا تأثیر پژوهش بر جامعه و صنعت شود. بنابراین ضروری است که ارزیابی تحقیقات دانشگاهی رویکردی جامع‌تر اتخاذ کند که فراتر از صرف اتکا به ضریب تاثیر باشد.

ایمپکت فاکتور چند خوب محسوب می‌شود؟

خوب بودن ایمپکت فاکتور کاملاً نسبی است و به رشته علمی و میانگین ضریب تاثیر در آن حوزه بستگی دارد. در برخی رشته‌ها عدد 2 خوب محسوب می‌شود در حالی که در برخی دیگر ممکن است نیاز به ضریب بالای 10 باشد. باید آن را با مجلات هم‌رده مقایسه کرد.

ایمپکت فاکتور توسط چه سازمانی محاسبه و منتشر می‌شود؟

ایمپکت فاکتور اصلی توسط مؤسسه Clarivate Analytics (قبلاً Thomson Reuters) محاسبه و از طریق پایگاه داده Journal Citation Reports (JCR) منتشر می‌شود. پایگاه‌های دیگر مانند Scopus نیز معیارهای مشابهی مانند CiteScore و SJR ارائه می‌دهند.

آیا ایمپکت فاکتور بالا همیشه نشان‌دهنده کیفیت بهتر مجله است؟

خیر لزوماً اینطور نیست. ایمپکت فاکتور بالا نشان‌دهنده میانگین استناد بالاست اما ممکن است تحت تأثیر عواملی مانند خوداستنادی یا حوزه موضوعی گسترده باشد. کیفیت واقعی مجله نیازمند بررسی دقیق‌تر محتوا و فرآیندهای داوری آن است.

تفاوت ایمپکت فاکتور دو ساله و پنج ساله چیست؟

ایمپکت فاکتور دو ساله استنادهای دریافتی در سال جاری به مقالات منتشر شده در دو سال قبل را می‌سنجد. ایمپکت فاکتور پنج ساله استنادهای دریافتی در سال جاری به مقالات منتشر شده در پنج سال قبل را در نظر می‌گیرد و نمایانگر تأثیر بلندمدتتری است.

ضریب تاثیر در رشته‌های مختلف چقدر متفاوت است؟

تفاوت بسیار زیاد است. رشته‌های علوم پایه و پزشکی معمولاً میانگین ضریب تاثیر بالاتری نسبت به علوم انسانی و اجتماعی دارند به دلیل الگوهای متفاوت تولید علم انتشار و استناد در این حوزه‌ها.